Hoe kunnen studenten grip leren krijgen op complexiteit?
Van academisch onderwijs mag worden verwacht dat het studenten leert grip te krijgen op complexe kwesties. Dit kunnen kwesties zijn die aan het front liggen van de wetenschap of belangrijke maatschappelijke en persoonlijke kwesties zoals de Covid crisis, migratie, duurzame voedselvoorziening et cetera. In alle gevallen is specialistische kennis belangrijk, maar tevens ontoereikend. Grip krijgen op dergelijke kwesties veronderstelt dat een kwestie breed en diepgaand kan worden bevraagd waarvoor inzicht in mogelijkheden en grenzen van meerdere vakgebieden vereist is. Ook vragen dergelijke kwesties vaak om het maken en verantwoorden van normatieve keuzes.
Het streetlight effect
Wordt studenten nu adequaat geleerd grip te krijgen op complexe kwesties? Nee. Het universitaire onderwijs lijkt ten prooi te vallen aan het streetlight effect, geïllustreerd met de volgend anekdote:
Een voorbijgangster ziet in de schemer een man iets zoeken onder het schijnsel van een lantaarnpaal. Ze vraagt wat hij zoekt. Hij antwoordt dat hij zijn sleutels kwijt is. Ze vraagt waar hij zijn sleutels is verloren. De man wijst naar een donker steegje. “Maar waarom zoek je dan hier?”, vraagt ze verbaasd. “Omdat het licht hier veel beter is”, antwoordt de man.
Het streetlight effect verwijst naar het verschijnsel dat een oplossing voor een probleem eerst wordt gezocht op een makkelijk toegankelijke plek. Ook de drie meest voorkomende benaderingen waarmee men universitaire studenten wil leren grip te krijgen op complexe situaties vallen ten prooi aan dat effect.
Huidige benaderingen van complexiteit
De eerste benadering betreft het oefenen met goed gestructureerde opgaven, waarbij zowel het probleem als het relevante kennisgebied duidelijk is. Het kunnen oplossen van specialistische goed gestructureerde problemen biedt echer nog geen garantie voor het succesvol aanpakken van complexe kwesties waarbij aanvankelijk het probleem en relevante kennisgebieden nog helemaal niet duidelijk zijn.
De twee andere benaderingen kunnen als ‘opplusvarianten’ hiervan worden beschouwd. Het curriculum wordt vaak opgeplust met extra (keuze)vakken uit andere disciplines. Deze extra vakken worden echter vaak op eenzelfde manier gedoceerd, dus ook hier ligt de focus op het oplossen van gestructureerde problemen. Een andere invloedrijke opplusvariant: cursussen algemene vaardigheden (zoals probleem oplossen, communiceren, kritisch denken, leren leren et cetera). Deze algemene vaardigheden helpen echter nauwelijks bij het grip krijgen op complexe kwesties omdat ze geen informatie bevatten over de domeinen waarvoor ze worden toegepast (Janssen, 2020)
Kenmerkend voor de drie bovengenoemde benaderingen is dat ze niet worden geïnformeerd door onderzoek naar hoe wetenschappers en professionals te werk gaan bij complexe kwesties die zich niet afspelen in het licht maar in de schaduw. De termen waarmee deze kwesties in de literatuur worden aangeduid zijn veelzeggend: mess (Ackoff), swamp (Schön), ill-structured (Simon), wicked (Rittel & Webber). Wij zullen een aantal belangrijke bevindingen kort samenvatten en op basis hiervan aanknopingspunten formuleren voor een benadering waarmee studenten kunnen leren grip krijgen op complexiteit.
Slecht nieuws en goed nieuws over grip op complexiteit
Het onderzoek naar de wijze waarop experts grip krijgen op complexiteit heeft zowel slecht nieuws als goed nieuws voor ons (zie referenties voor overzichtstudies vanuit diverse invalshoeken). Het slechte nieuws is dat de standaardadviezen voor het aanpakken van problemen niet goed werken of zelfs contraproductief zijn. Het goede nieuws is dat er alternatieve aanpakken voorhanden zijn waarmee we wel succesvol grip kunnen krijgen op complexe kwesties.
Terwijl in standaardadviezen de context waarin de kwestie zich afspeelt vaak wordt genegeerd, blijkt inzicht in de context juist essentieel te zijn bij het aanpakken van complexe kwesties. Ook de suggestie om te starten met het zo scherp mogelijk formuleren van het probleem of doel werkt niet bij moerassituaties. In dat geval ontwikkelen inzicht in het probleem en oplossingen daarvoor zich gelijktijdig (co-evolutie probleem en oplossingen). Alternatieve oplossingen ontstaan ook meestal niet from scratch maar door het recombineren en aanpassen van al bestaande elementen (modulair ontwikkelen). Er wordt daarbij niet gestreefd naar een optimale oplossing omdat deze bij complexe kwesties vaak niet bestaat; in plaats daarvan wordt gepoogd de bestaande situatie te verbeteren (satisficeren). Tenslotte blijken ‘zoeklichten’ een centrale rol te spelen bij alle hierboven genoemde processen om grip te krijgen op complexe kwesties. Zoeklichten bepalen wat relevant is bij het verkennen van de context, welke (deel-)problemen en oplossingen worden geformuleerd, welke informatie daarbij wordt geselecteerd en genegeerd en hoe oplossingen kritisch worden getoetst en gewogen.
Zoeklichten worden met diverse termen aangeduid. Wij kiezen voor de term ‘perspectief’ omdat dit goed aangeeft dat hiermee bepaalde aspecten van een situatie oplichten en andere aspecten verborgen blijven. Grip krijgen op een complexe kwestie vraagt dan ook meestal om een meerperspectivische benadering. Zo kan de coronacrisis onder meer vanuit een biomedisch, economisch en ethisch perspectief worden benaderd. Vanuit een biomedisch perspectief staat de vraag centraal hoe een ziekte wordt veroorzaakt en hoe deze kan worden behandeld. Vanuit een economische bril verschuift de aandacht naar keuze en verdeling van schaarse middelen om te welvaart te laten toenemen. Mogelijke maatregelen kunnen ook ethisch tegen het licht worden gehouden: wat is goed om te doen?
Dit voorbeeld illustreert dat ieder perspectief ervoor zorgt dat bepaalde aspecten van een kwestie en de hieraan verbonden contexten, doelen, kennis en alternatieven oplichten. Perspectieven helpen zo bij het verkennen en structureren van een complexe kwestie vanuit een bepaalde invalshoek. Bij een wisseling van perspectief komen echter andere aspecten naar voren waarmee reeds ontwikkelde oplossingen kritisch kunnen worden getoetst en verder ontwikkeld kunnen worden.
Disciplines voor studenten uitwerken tot perspectieven
Als we studenten willen leren grip te krijgen op complexe kwesties is het dus van belang dat ze worden ingeleid in diverse perspectieven en deze ook als zodanig leren gebruiken. Hoe kunnen docenten vakgebieden uitwerken tot perspectieven en studenten daarin inleiden? Wij hebben praktisch bruikbaar gereedschap voor docenten ontwikkeld waarmee ze hun bestaande onderwijs kunnen ombouwen tot meer perspectiefgericht onderwijs. Wij hebben de docenten ook begeleid bij het ombouwen van hun onderwijs. Aan perspectiefgericht onderwijs liggen twee uitgangspunten ten grondslag:
- Onderwijs moet net als onderzoek starten en eindigen met vragen.
- De opbouw van een vakgebied moet de opbouw van een eenvoudig naar een complexer geheel zijn, niet een opeenvolging van losse delen.
Docenten werken eerst de vakinhoud met het gereedschap om tot een perspectief waarin de vakinhoud vanuit vragen is georganiseerd en wordt opgebouwd van een eenvoudig tot een complexer geheel. De basis van een perspectief wordt gevormd door de kernvragen waarmee vrijwel alle verschijnselen waarop het vakgebied betrekking heeft systematisch kunnen worden bevraagd. Deze kernvragen vertakken weer verder in deelvragen tot een vertakte vragenboom (soms meer dan zes niveaus diep) waarmee alle kennis en vaardigheden van het vakgebied samenhangend en vraaggestuurd worden georganiseerd. In het onderstaande kader worden de kernvragen en een enkele vertakking weergegeven van een biomedisch perspectief voor de introductiecursus biomedische wetenschappeni en de basis van een perspectief voor het studieonderdeel Europees rechtii .
In perspectiefgericht onderwijs wordt een perspectief niet kant en klaar aangeboden maar stapsgewijs opgebouwd en toegepast aan de hand van complexe kwesties (zie Janssen, 2019 voor uitvoeringsvarianten). Studenten krijgen een kwestie en kernvragen aan de basis van het perspectief waarmee ze kwestie kunnen gaan bevragen (bijvoorbeeld de huidkankerepidemie bij de introductie over biomedische wetenschappen of bij het studieonderdeel Europees recht de kwestie in hoeverre Duitsland de invoer van Franse auto’s mag belemmeren). Beantwoording van deze vragen (dat kan meer docent- of studentgestuurd plaatsvinden) resulteert niet alleen in meer grip op de kwestie maar ook in het verder vertakken van het perspectief, waarmee dezelfde of weer nieuwe kwesties kunnen worden bevraagd. Op deze manier wordt het perspectief vraaggestuurd uitgebreid en leren studenten het ook gebruiken om grip te krijgen op complexe kwesties.
Het streetlight effect voorbij
We begonnen deze bijdrage met de constatering dat het voorbereiden van studenten op goed gestructureerde problemen hen onvoldoende toerust om grip te krijgen op complexe kwesties. Het leren herkennen en gebruiken van onderzoeksperspectieven is hiervoor cruciaal. Het bestaande onderwijs kan relatief eenvoudig worden omgebouwd tot perspectiefgericht onderwijs waarin tevens de drie meer gebruikelijke benaderingen worden geïntegreerd. Uitleggen en het oplossen van goed gestructureerde problemen kan immers ook plaatsvinden in de context van opbouw van het perspectief aan de hand van complexe kwesties.
Extra vakken krijgen daarbij meerwaarde wanneer ook deze als perspectieven worden uitgewerkt. Het ‘opplussen’ van onderwijs met extra aangeleerde vaardigheden wordt tegelijkertijd minder belangrijk omdat deze vaardigheden al perspectiefgebonden worden uitgewerkt in het kerncurriculum. In perspectiefgericht onderwijs zijn studenten immers voortdurend bezig met het formuleren van vragen en antwoorden en het kritisch toetsen hiervan en krijgen hiervoor krachtig denkgereedschap aangereikt voor hun academische vorming.
Literatuurverwijzingen
Signals and boundaries: Building blocks for complex adaptive systems.
Holland, J. H. (2012). Signals and boundaries: Building blocks for complex adaptive systems. Cambridge, MA: MIT Press.
Grip krijgen op complexiteit. Onderwijs voor het ‘moeras’.
Janssen, F.J.J.M. (2017). Grip krijgen op complexiteit. Onderwijs voor het ‘moeras’. Oratie. ICLON: Leiden.
Wat is echt de moeite waard om te onderwijzen? Een perspectiefgerichte benadering.
Janssen, F.J.J.M., Hulshof, H. & Van Veen, K. (2019). Wat is echt de moeite waard om te onderwijzen? Een perspectiefgerichte benadering. Leiden. StudioSB.
Generic skills: A Dangerous Myth.
Janssen, F.J.J.M. (2020). Generic skills: A Dangerous Myth. 3 Star learning experiences. An evidence-based blog for learning professionals.
Streetlights and shadows: Searching for the keys to adaptive decision making.
Klein, G. A. (2011). Streetlights and shadows: Searching for the keys to adaptive decision making. Cambridge MA: MIT Press.
The reflective practitioner. How professionals think in action.
Schön, D.A. (1983). The reflective practitioner. How professionals think in action. New York: Basic Books
Re-Engineering philosophy for limited beings: Piecewise approximations to reality.
Wimsatt, W.C. (2007). Re-Engineering philosophy for limited beings: Piecewise approximations to reality. Cambridge: Harvard University Press.
