Van Cure naar Care: over preventief recht

Het ‘sueen’ van organisaties, onderneming en particulieren ligt de Amerikaan op de lippen bestorven. Iedereen lijkt alle verantwoordelijkheid voor het eigen leven van zich af te werpen en op de ander te leggen. De samenleving wordt individualistischer en kouder. Mensen durven nauwelijks iets te kopen of te ondertekenen zonder consultatie van de ‘huisjurist’. Een niet wenselijk scenario voor een samenleving, omdat juristen niet opgeleid zijn voor menselijke samenwerking, maar juist voor oplossingen wanneer samenwerken misgaat.

Juristen verantwoordelijkheid geven voor het vormgeven van het sociale verkeer is de wereld op zijn kop. Juristen redeneren vanuit misstanden en niet vanuit mogelijkheden. Juristen die een steeds groter stempel kunnen drukken op de maatschappij zorgen voor een wereld die geregeerd wordt vanuit wat er mis kan gaan, vanuit de angst. Dit tij moet gekeerd.

Wij gaan in Nederland hard de kant van de Verenigde Staten op. Veel burgers maken zich zorgen over verslapping van de rechtsorde. Aansprakelijkheid wordt steeds vaker aangenomen in rechtszaken. De samenleving wordt anoniemer, juristen en regels krijgen het steeds meer voor het zeggen, kortom we ontwikkelen ons als mensen die in ONmogelijkheden in plaats van mogelijkheden denken.

Dit moet veranderen. De verandering kan op vele manieren vorm krijgen maar één daarvan is het veranderen van de juristen zelf. Nu is de juridische beroepsgroep nogal behoudend. Vernieuwingen moeten we hen aanreiken en dan nog is men terughoudend. Ik vestig in deze bijdrage de aandacht op het preventieve recht. Wat zijn de gedachten rondom preventief recht? Wat kan een juridische professional praktisch gezien doen om zich te richten op preventie en innovatie? Ik geef vijf voorbeelden rondom preventief recht en bespreek kort hun betekenis voor de rechtsbeoefening en wellicht de samenleving. Het zijn gedachten die mijns inziens hard nodig zijn als we naar de toekomst kijken van het juridische gehalte van de samenleving. De denkrichting is vooral het leefbaar houden van onze maatschappij.

Wat is preventief recht: de jurist gaat ‘zijn boekje te buiten’.

Zoals het woord preventief al suggereert is preventief recht een vorm van met het recht bezig zijn voordat het recht er eigenlijk aan te pas komt. Flauw gesteld zou men kunnen zeggen dat preventief recht alle acties rondom een casus zijn voordat het eigenlijke juridische werk begint. Maar het is meer. Preventief recht is anders denken en anders handelen. Een jurist die niet zozeer oplossingsgericht de cliënt te woord staat, maar meer preventief, proactief werkt.

De preventieve jurist is met andere woorden gericht op een meer sociale en maatschappelijke verantwoordelijkheid om de cliënten te helpen met het oplossen van hun juridische problemen. Daarnaast realiseert hij andere doelen, zoals betere cliënt-jurist verhoudingen, geluksbeleving van zowel de cliënt als de jurist, conflictvermindering, organisatieverandering en – verbetering alsook economische, sociale en financiële innovatie.

De jurist die zich bezighoudt met preventief recht zal al zijn competenties op zakelijk, juridisch, sociaal en emotioneel vlak inzetten voor de verbetering van de positie van de cliënt. In die zin is de jurist maximaal cliënt- en minder zaaks- en oplossingsgericht. Daar zal de samenleving wel bij varen, is mijn inschatting.

Dit vraagt een ware omslag in het denken. Daar waar juridische professionals als advocaten in het verleden karikaturaal gesteld vooral gericht waren op het juridische probleem van de cliënt en bij wijze van spreken niet eens wisten hoe de cliënt eruit zag, is de toekomst aan een meer totale visie op de cliënt en hoe hem of haar te helpen de problemen te tackelen en die in de toekomst te voorkomen. Dit vereist een mega-omslag in de juridische wereld, waarbij de creativiteit voor het rechtsbedrijf van eminent belang is.

Stabiliserend en dynamiserend

Preventief recht valt uiteen in twee soort werkzaamheden: stabiliserende en dynamiserende. Dat zijn de twee krachten die een preventief jurist nodig heeft om zijn werk goed te doen.

Het stabiliserende is vooral verzorgend, van cure naar care. Juridische professionals helpen cliënten en organisaties problemen aan te pakken nog voordat ze gejuridiseerd zijn. Daarbij horen zaken als bijvoorbeeld het verzorgen van communicatiestromen en het voeren van visiegesprekken.

Het dynamiserende is ook verzorgend, maar dan in verkennende zin. Er wordt gezamenlijk met de cliënt (en niet vóór de cliënt, het samen is erg belangrijk) gezocht naar nieuwe wegen, oplossingen, producten, diensten en middelen om te veranderen. Kortom: het met de cliënten ontwerpen van een nieuwe toekomst. Gericht op wat zij nodig hebben in hun situaties in hun werk- en/of privé- leven.

Het is dus essentieel voor de preventieve jurist dat hij een verhouding heeft tot de toekomst. Die verhouding mag niet te eenzijdig of begrensd zijn, dan zou immers het gevaar van het goeroeïsme op de loer liggen. Voor de toekomstvisie moeten zowel cliënt als juridische professional goede notie hebben van maatschappelijk-culturele, politieke, persoonlijke, economische en commerciële ontwikkelingen. Eenzijdigheid is een gevaar waar en wanneer het erom gaat werkelijk ondernemende stappen te nemen in een mensenleven of in organisaties in ontwikkeling of in de samenleving als geheel. Om die eenzijdigheid te doorbreken, zoeken preventief jurist en cliënt naar een gemeenschappelijkheid in gedachten en voorstellingen. Die gemeenschappelijkheid is gericht op de privé-problematiek of op de bedrijfsvoering, maar ook op de maatschappij als geheel. Dat laatste is van groot belang, omdat de verantwoordelijkheid naar de samenleving als geheel voor juristen als bevoorrechte beroepsgroep altijd zwaar weegt. Juristen geven de grenzen aan van wat rechtens mogelijk en onmogelijk is. Zij bepalen in die zin de inhoud van onze samenleving, getuige bijvoorbeeld het recente debat omtrent het Nederlanderschap van het gewezen kamerlid Ayaan Hirsi Ali.

Preventief recht is als het ware het hele voortraject in ogenschouw nemen, voordat de cliënt bij de jurist aanklopt. Dus alles kan daaronder worden verstaan, inclusief de voorbereiding op de juridische dienstverlening. Dit is nieuw voor juristen. Tot op heden hield de jurist zich vooral niet bezig met dat voortraject, maar wist hij zich sterk, bijna te sterk, te richten op de juridische casus die voor hem lag. Deze casus werd ontdaan van alle franje en menselijkheid en werd vervolgens juridisch aangevallen met argumenten ontleend aan wetgeving, rechtspraak, wetenschap et cetera.
De preventieve jurist gaat dus zijn ‘boekje te buiten’ en dat is mooi, want daaraan is maatschappelijk gezien behoefte. Er zijn vijf voorbeeld-gezichtspunten die als praktische tips onderscheiden kunnen worden in de preventieve juridische aanpak. Ze zijn niet uitputtend maar lichten een tipje op van de sluier die hangt over het preventief juridisch denken.

1. De juridische algemene periodieke keuring

Een periodieke (al dan niet jaarlijkse) juridische check-up. Zoals mensen gebaat zijn bij een periodieke medische keuring, zijn organisaties er bij gebaat dat de “huisjurist” eens in de zoveel tijd een juridische controle uitvoert en de stand van zaken doorneemt en vervolgens adviseert als het gaat om de te plannen acties. Daarmee wordt erger in de toekomst voorkomen. Zeg maar: juridische APK voor de organisatie.

2. De multidisciplinaire aanpak

Er wordt gewerkt in multidisciplinaire teams. Zoals in de topsport gewerkt wordt met teams van bijvoorbeeld artsen, wetenschappers, psychologen, fysiotherapeuten en marketeers is de toekomst dat ook een jurist werkt in teams van bijvoorbeeld accountants, organisatieadviseurs, HRM-ers, maatschappelijk werkers et cetera. Een advies aan de cliënt is dan niet een bundeling van verschillende adviezen uit verschillende disciplines, maar één advies gevoed door verschillende bronnen. Weg van het beroepsmatig autisme dus.

3. De focus op waarden

De jurist moet een verbinding aangaan met de doelstelling van de organisatie waarvoor hij werkt. De focus moet gericht zijn op de waarden van de organisatie. Dat wil zeggen: anders dan in het verleden wordt niet gekeken naar wat er mis gaat of ging, maar welke toegevoegde waarde de organisatie voor de samenleving heeft. Werken met de waarden van de organisatie en niet vanuit het recht. Het recht is slechts een gebruiksmiddel, een tool, nooit een doel op zich zoals vele juristen menen.

4.Transparantie

De jurist heeft een verantwoordelijkheid als het gaat om werken aan transparantie van de organisatie van de cliënt. Dat wil zeggen: goed juridisch maar vooral maatschappelijk ondernemerschap. Dus werken aan de vraag: hoe wordt mijn cliënt een voorbeeldorganisatie in juridische zin en in maatschappelijke zin. Organisaties en ondernemingen die transparant en nationaal en internationaal een voorbeeld kunnen zijn, wekken vertrouwen. Dit vertrouwen draagt bij aan een leefbare samenleving en geeft ook verhoogde interesse van investeerders.

5.  Van oplossing naar ontwikkeling

De jurist leert anders te werken. Hij stapt over van oplossingsgericht werken naar ontwikkelingsgericht werken. De gemiddelde hedendaagse juristenpraktijk is gericht op juridische oplossingen en daarmee op winst maken. De preventieve aanpak is gericht op innovatie en ontwikkeling, zowel van de organisatie/onderneming als van de jurist zelf. Innovatie en ontwikkeling is gericht op proactief economisch gezond handelen, goed voor de cliënt, goed voor de jurist.

Een echte conclusie is niet te trekken na dit verkennende verhaal over preventief recht. De enige conclusie is de volkswijsheid: voorkomen is beter dan genezen.

Ik heb in dit artikel een tendens proberen te schetsen in ruwe vormen. Het is een toekomstvisie zonder duidelijke contouren, maar het is een visie. Een visie die nog zeer moet worden uitgewerkt, maar het is daarom geen reden haar niet eens neer te leggen in de juridische wereld. Een visie gericht op een betere samenwerking tussen mensen, tussen juristen en hun opdrachtgevers, een visie met een duidelijke maatschappelijke verantwoordelijkheid. Een betere samenleving is een minder gejuridiseerde samenleving. In een verkilde individualistische tijd is het van belang dat juristen anders gaan denken en anders gaan werken. Doen we dit niet, dan gaat onze samenleving de kant van de Verenigde Staten op. Een kant waar iemand meetelt als hij rijk en succesvol is. Een kant waar maatschappelijke waarden slechts op de tweede plaats staan. Juist juristen moeten zich vertegenwoordigers weten van die maatschappelijke waarden. Zij zijn eigenlijk de ontwikkelingswerkers van de 21ste eeuw. Aan hen de taak de preventieve weg in te slaan en te innoveren.


Mr Eric van de Luytgaarden is lector beroepsuitoefening juridische professionals aan de Hogeschool Utrecht


Dit essay werd op 30 januari gepubliceerd in PG Kroeger en J. Zondag, Kennis Loont 2007-2011. 24 visies van lectoren op het regeringsbeleid. Utrecht: Dutch University Press 2007. U kunt hier meer over het boek lezen en het bestellen.