Srebrenica blijft op agenda internationaal recht

Ongeveer zesduizend nabestaanden uit Srebrenica, verenigd in de stichting Mothers of Srebrenica, zijn sinds vorig jaar verwikkeld in een civiele procedure tegen de Nederlandse Staat en de Verenigde Naties (VN). Hen beide wordt in kort bestek verweten dat zij in 1995 hun opdracht om de burgerbevolking van die belegerde stad te beschermen tegen de aanvallen van de tropen van de ‘Bosnische Serviërs’ niet zijn nagekomen. De VN-troepen weigerden bovendien de eigen wapens aan de bevolking terug te geven, met als argument dat het hun taak was om de enclave te beschermen. Door na te laten wat in hun vermogen lag om genocide te voorkomen, hebben de Staat en de VN onrechtmatig gehandeld ten opzichte van de slachtoffers en hun nabestaanden, zo stelt de stichting.

Alvorens deze zaak inhoudelijk door de rechters kon worden behandeld, stond het vraagstuk ten principale van de immuniteit van de VN centraal. De rechtbank van Den Haag oordeelde in het vonnis van 10 juli 2008 dat deze absoluut is en dat de rechtbank geen rechtsmacht toekomt voor zover het de vorderingen tegen de VN betreft.

De advocaten van de Moeders, onder leiding van mr. dr. Axel Hagedorn en mr. Marco Gerritsen, willen hier op in hoger beroep gaan. De rechtsvraag of aan de VN absolute immuniteit toekomt, raakt volgens hen het fundament van internationale rechtsbeginselen, bijvoorbeeld het recht op toegang tot een onafhankelijk en onpartijdig gerecht. “De rechtbank oordeelt evenwel dat dit fundamentele recht niet geldt voor zover het de VN betreft. De VN zou daarmee als enige internationale organisatie boven de wet komen te staan, een zeer onwenselijke situatie”, meent Axel Hagedorn in een toelichting tot ScienceGuide op de zaak ten principale in het internationaal recht.

De VN geniet immuniteit op grond van artikel 105 lid 1 van het VN- handvest. Dit artikel bepaalt: ‘The organization shall enjoy in the territory of each of its Members such privileges and immunities as are necessary for the fulfilment of its purposes.’ De VN heeft form deze formulering immuniteit voor zover dit nodig is voor het vervullen van de doelstellingen. “Deze formulering geeft aan dat geen sprake is van absolute immuniteit. Los daarvan, absolute immuniteit zou alleen dan aanvaardbaar zijn indien de VN een met voldoende waarborgen omklede effectieve rechtsgang in het leven roept. Ondanks het feit dat zij zich daartoe al in 1946 heeft verplicht, heeft de VN tot op heden nagelaten een dergelijke rechtsgang te creëren”, stelt Hagedorns collega Marco Gerritsen.

Absolute immuniteit van de VN voert ertoe, dat de Moeders van Srebrenica niet naar de rechter kunnen voor hun zaak, noch via een alternatieve, effectieve rechtsgang hun gelijk kunnen pogen te halen. Dit lijkt op gespannen voet te staan met rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens om immuniteit van internationale organisaties alleen dan te laten prevaleren indien een alternatieve rechtsgang aanwezig is.

Een veel gehoord bezwaar ten aanzien van een mogelijke beperking van de immuniteit van de VN is een vrees dat zoiets de doodsteek betekenen zou voor verdere vredesoperaties. Zouden immers rechtzaken in het vooruitzicht komen rond de uitvoering daarvan, dan is het aannemelijk dat de leden van de Veiligheidsraad dan nog minder genegen zouden worden om bij ernstige schendingen van mensenrechten de VN ook militair te laten optreden. Daarmee zouden oorlogsmisdadigers vrij spel krijgen.

“Ik deel deze vrees niet,” analyseert Hagedorn. “In de eerste plaats betreft het in deze zaak genocide, de ernstigste vorm van schending van mensenrechten. Dat hier in het Srebrenica-drama sprake van is, heeft het Internationaal Gerechtshof, het belangrijkste gerechtelijke orgaan binnen de VN, vastgesteld. Daarnaast kan de VN dit probleem oplossen door alsnog een effectieve rechtsgang in het leven te roepen. Voor de geloofwaardigheid van de VN, als hoeder van de mensenrechten, is het schadelijk indien de VN zelf nimmer aan deze mensenrechten zou zijn gebonden.” Vooralsnog lijkt het er op dat de VN, tegen de achtergrond van de Haagse uitspraak, nog steeds absolute immuniteit zal genieten. Dat het hier om een essentiële discussie gaat, staat voor jurist Marco Gerritsen wel vast: “Mogelijk zal het Europees Hof voor de Rechten van de Mens het laatste woord over dit onderwerp hebben. Het is alleen te hopen dat het antwoord voor enkele Srebrenica-moeders niet te laat zal komen.”