De kaasschaaf houdt een keer op

De evaluatie van de KNAW leverde de nodige reacties en opgetrokken wenkbrauwen op. De nogal stevige reactie van de Akademie zelf niet minder. Het kabinet reageert begin juli. KNAW-directeur Hans Chang beziet het veld en de concrete acties, waartoe de kritische reflecties en de leden hun genootschap hebben aangezet.

“We hebben een ‘strategische agenda’ voor de jaren 2010-2015 en die is in de samenvatting zo concreet als maar kan. We weten wat ons te doen staat: we willen bijvoorbeeld als genootschap meer leven brengen in onze forumfunctie. De kwaliteit van onze adviesrol omhoog brengen. Sommige van onze instituten dynamischer laten werken.”

Nuttige spiegel

De Akademie gaf de evaluatiecommissie daarom een overzicht van de voortgang van de actiepunten uit de strategische agenda. “Hun rapport is een nuttige spiegel voor ons. Zo’n stuk geeft je een beeld of je nog wel op koers bent en wat er fout zou kunnen gaan. Bij veel van de aanbevelingen was onze eerste reactie al snel: ‘oh, prima dit. Dat doen we al, of dat staat op de rol.’ Zo nodig kunnen we daar nog wat extra’s bij doen, voortbouwend op de strategische agenda.”

Bij de dynamisering van de forumfunctie heeft de Akademie zelfs een luxeprobleem. “Het loopt geweldig. De evaluatiecommissie legde een idee op tafel over de nazorg en monitoring van symposia en sessies waar we meteen mee aan de slag kunnen. Onze leden die de symposia opzetten en uitwerken, zal gevraagd worden al in de eerste fase na te denken over die nazorg, over position papers’ en dergelijke vervolgstukken.”

Opgewonden mails

Bijeenkomsten over schaliegas, het omstreden WRR-advies met Jet Bussemaker én Peter van Lieshout, over bitcoins en ook de kometenjager Rosetta laten die dynamiek voelen. Bij ‘bitcoins’ en de sessie over het WRR-rapport waren er wachtlijsten van deelnemers. Bij schaliegas was het nog spannender.

“We kregen vooraf een hoop opgewonden mails van boze burgers. Bij onze leden klonk toen toch enige zorg of zo’n symposium wel door moest gaan. Wij zeiden juist: ‘Wees blij dat zo’n thema zó leeft. Laat maar komen.’ Met een paar extra mannen van de bewaking erbij bleek het allemaal goed te verlopen.”

Antenne aan laten staan

De Jonge Akademie wordt ook door de evaluatiecommissie gezien als een succesverhaal van zulke dynamisering. Hans Chang onderstreept dat “zij veel doen en durven. Ze hebben ook veel vrijheid om dat te doen.” De KNAW wil langs die lijn verder. De antenne voor  ‘toekomstige thema’s’ moet dan ook altijd aan staan. Kritiek daarop doet zeer, zo blijkt. Waarom heeft de Akademie ‘Science in Transition’ niet meteen doodgeknuffeld bijvoorbeeld? De evaluatiecommissie vond de KNAW in elk geval in die discussie nogal traag.

Chang laat dat niet op zich zitten. “De vier onderzoekers begonnen deze discussie zelf en wij hebben gekozen voor de rol van facilitator. We boden voor dat debat allereerst de plek, het Trippenhuis als huis van de wetenschap. Moeten we als Akademie altijd een mening verkondigen? Ik vind dat we dat huis moeten zijn voor debat, ook zonder bij elk punt een heel bestuurlijk proces van standpuntontwikkeling te moeten volgen.”

Dat neemt niet weg, dat deze discussie wel tot iets kon leiden. Met OCW en Rathenau zette de KNAW in op de reeks bijeenkomsten over ‘Vertrouwen in Wetenschap’. Zelf zag de Akademie in de discussies een thema dat zij ging oppakken. “Er komt van ons een advies over ‘promoveren’. Het was duidelijk dat de discussies daarover het nodige op de agenda zetten. Dat was direct iets wat bij ons paste.”

Spiegel met barsten

De adviesfunctie van de Akademie krijgt wel een fikse impuls. Men heeft een interne peerreview-opzet doorgevoerd. Experts onder de leden en van daarbuiten ‘lezen mee’ met elk advies. Het bestuur kijkt vervolgens wat met die peerreviews echt is gebeurd en laat het advies OCW of anderen daarop aanscherpen.

Intussen moet de KNAW grote bedragen bezuinigen van OCW. “We konden en we wilden daar de kaasschaaf daar niet meer op loslaten. Het houdt een keer op.” Keuzes maken bij ‘wat wel en wat niet’ is een recept voor opwinding en verontwaardiging. Ook in de wetenschap. De Akademie bezuinigde op haar kerntaken, genootschap en advies, en koos er ook voor instituten “uit te laten faseren.”

Er klinken veel verontwaardigde reacties op de ingrepen en de aanpak van de Akademie bij het op deze manier ontlopen van een ‘kaasschaaf-methode’ bij haar instituten. “De spiegel die de evaluatiecommissie ons voorhield, kende daar wel een paar barsten,” zegt Chang. “Zo kon in samenwerking met de RUG het NIDI gered worden op een manier die bij de kaasschaafmethode niet mogelijk was geweest.” Al was het maar omdat “OCW dat instituut in een klap uit de begroting had geschrapt.”

Bijenkorf in Amsterdam

De bezuinigingsdruk wordt als het ware ‘nolens volens’ opgepakt om waar mogelijk de KNAW-instituten een nieuwe positie te geven die hun functioneren voor de toekomst veilig stelt. Bijvoorbeeld bij universiteiten waarvoor geldt dat het onderzoek van een KNAW-instituut past bij hun profilering. “Voor het ICIN geldt iets dergelijks, “zegt Chang. “Het instituut wordt opgeheven, maar derden zullen sommige taken overnemen. Dat proces neemt een jaar in beslag.”

Het NIAS is ook een boeiend voorbeeld van de nu noodzakelijk geworden herpositionering. Dit krijgt een rol als stimulator voor de sociale en geesteswetenschappen en hun instituten. “Nu is het een soort oord om je in terug te trekken, terwijl het een bijenkorf zou kunnen zijn. Na de verhuizing naar Amsterdam kan het als zo’n bijenkorf werken, doordat allerlei buitenlandse fellows zich juist daar  thuis kunnen voelen en eenvoudig tot uitwisseling van kennis en ervaring kunnen komen met onze  mensen en onderzoekers van Amsterdamse universiteiten.”

Zulke uitwisselingen zoekt de Akademie ook in eigen kring. De leden geven aan dat de dynamiek in de wetenschap en binnen de eigen organisatie van de Akademie zo groot is geworden dat “het moeilijk is overzicht te houden.” Daar wil de KNAW nu op inspelen door een ‘council’ van leden als sparringpartner van het bestuur in te richten. De leden daarvan zullen geen ‘fin de carrière’ mensen of emeriti zijn, maar wetenschappers die met twee benen in het werkende leven staan, zo is de afspraak.

“Daar komen mensen in die een baan hebben bij een universiteit, die dus actief zijn in het veld van verschillende wetenschappen. Het moet vooral geen erebaan zijn voor wie aan het eind van zijn loopbaan is.“ De leden zullen daarom vaak recent benoemde Akademie-toetreders zijn en mensen die verantwoordelijk zijn voor concrete onderzoekprogramma’s.

Oude schotten in tijden van e-science

Om die dynamiek nog fundamenteler op te vangen bevat de  KNAW-reactie op haar evaluatie nog een bommetje. Men meldt dat de opdeling van het genootschap in disciplines traditioneel is gegroeid, maar in tijden van een interdisciplinariteit en e-science wellicht niet veel meer betekent.

De gedachte is eigenlijk eenvoudig, zegt Chang over deze opmerkelijke voorzet. Als men onderling durft te praten over het opheffen van de oude schotten tussen wetenschappen, dan is de tijd rijp om vaker bijeen te komen zonder vast te zitten aan die scheidslijnen. “We gingen het gesprek daarover intern toch eens aan. De ledenvergadering was hierover opmerkelijk positief.”

Toen de Akademie begon had men de kunsten er sowieso bij, was de blik vanwege de oprichter -koning Lodewijk van Holland, broer van keizer Napoleon – sterk internationaal, was de opzet per definitie experimenteel en ongewis. Bij het jubileum in 2008, ter gelegenheid van het 200-jarig bestaan, heeft de KNAW in dat opzicht de blik vanuit de oorsprong voluit op de 21^e eeuw gericht, zoals de evaluatiecommissie ook met instemming benadrukt.

Zo zijn de kunsten weer deel van de Akademie geworden. “De installatie van die Akademie was echt een bijzonder moment!” zegt Chang met veel enthousiasme. “Het is nu aan hen om hier net zo’n succes van te maken als De Jonge Akademie. We zijn zeer benieuwd hoe zich dit gaat ontwikkelen.” Dat laat nog eens zien dat voor de wetenschap de inspiratie voor de 21^e eeuw heel goed kan ontspruiten uit de wortels in het verleden. Tenslotte heeft de Nachtwacht vele jaren in het Trippenhuis gehangen voordat het schilderstuk verhuisde naar het net gebouwde Rijksmuseum.