Liefde voor het probleem, niet de oplossing
Recent bezocht ik op het What Can Design Do? festival in de Stadsschouwburg van Amsterdam een workshop met de naam Re(framing) the Anthropocene. Voor wie nog niet bekend is met deze term: het ‘Antropoceen’ is een concept uit de geowetenschappen dat de laatste jaren ook furore maakt buiten wetenschappelijke kringen.
Tijdperk van de mens
Met de term probeert men grip te krijgen op de geofysische verandering die de aarde momenteel doormaakt onder invloed van de mens. ‘Antropo’ is het Griekse woord voor mens, ‘ceen’ een wetenschappelijke aanduiding voor een geologisch tijdvak. In gewone taal betekent dit dus letterlijk ‘het geologische tijdperk van de mens’. Of negatiever geformuleerd: het geologische tijdperk waarin de centrale positie van de mens ter discussie staat. Geen kleine gebeurtenis dus.
In een overvol zaaltje op de bovenste verdieping (het onderwerp prikkelt duidelijk de verbeelding) zat een internationaal gezelschap van ontwerpers en andere professionals die geïnteresseerd zijn in ontwerpgericht denken. In groepen gingen we een uur lang aan de slag om vanuit diverse perspectieven ideeën te bedenken om de ‘planeet te redden’ (of zoals een van de workshopleiders meteen terecht corrigeerde: ‘de menselijke civilisatie, want de planeet gaat wel door’). Er hing een jolige sfeer en goedgemutst ging men in groepjes aan de slag met pennen en post-its. Aan het eind van de sessie presenteerde men aan elkaar de ideeën die in brainstormsessies naar voren waren gekomen.
Veel leverde het niet op. De nadruk die aan het begin van de sessie werd gelegd, namelijk op het belang van ‘outside the box’ denken, resulteerde met name in knotsgekke ideetjes, zoals de helft van Nederland onder water te laten lopen, zodat we minder auto rijden. Maar goed: dat was natuurlijk ook niet echt het doel. Het ging hier meer om een glimp op te vangen van hoe design een rol kan spelen bij het oplossen van zogeheten wicked problems De term wicked problem duidt op een type probleem dat door de complexiteit en de vele verschillende belanghebbende partijen eigenlijk onoplosbaar is. Elke poging om het probleem op te lossen heeft consequenties die problematisch zijn voor een van de partijen. (of laten we het in het geval van het Antropoceen hebben over een ‘ultra wicked problem’). Naast schoonheid en gebruiksgemak beweegt ontwerp of ‘ontwerpdenken’ zich tegenwoordig steeds meer in de richting van maatschappijverbetering. Nieuwe genres als ‘social design’, bio-design’ en ‘design fictie’ zijn daar uitingen van en het festival waar ik bij aanwezig was uiteraard ook.
Denken-in-oplossingen-cultuur (of symptoombestrijding)
Ik vertel dit omdat wat hier in het klein gebeurde wat mij betreft ook typerend is voor de manier waarop we tegenwoordig nadenken over hoger beroepsonderwijs en de hbo-professional. Of het nu gaat om de agrisector, de zorg of sociaal-maatschappelijk werk, overal zijn complexe maatschappelijke vraagstukken die vragen om creatief en probleem-oplossend denken. Over de gehele linie van het hoger beroepsonderwijs wordt, onder de conceptuele paraplu van de zogeheten 21e eeuwse vaardigheden nagedacht over hoe dit omgaan met wicked problems het beste kan worden vormgegeven. Studio 21CS, een platform dat onderzoekers, onderwijs en werkveld op dit thema met elkaar verbindt, is daar een voorbeeld van.
Algeheel concluderend zou je daarbij kunnen zeggen dat we momenteel in een ‘denken-in-oplossingen-cultuur’ leven. Dat is niet gek, want de 21e eeuw kenmerkt zich inderdaad door een groeiende economische en sociaal-maatschappelijke complexiteit. We zijn met z’n allen verwikkeld in een complex en mondiaal spinnenweb. Zaken zijn met elkaar verbonden, ze werken sterk op elkaar in.
Toch zou ik hier graag enkele kanttekeningen willen plaatsen bij deze sterke focus op probleemoplossend denken, en de manier waarop we daar in het hoger beroepsonderwijs vorm aan geven. Wat mij namelijk tijdens de sessie opviel, maar dus ook in de maatschappij daarbuiten en bij mijn studenten, is hoe snel wij geneigd zijn om in oplossingen te denken en hoe weinig geduld en aandacht we hebben voor het probleem. Ook al hameren we er bij studenten op dat ze zich moeten verplaatsen in doelgroepen, stakeholders (empathize) en het probleem an sich (define), vaak zijn ze geneigd om deze fase zo snel mogelijk over te slaan en direct door te gaan naar de start. Problemen zijn vermoeiend, complexiteit is lastig, ideeën bedenken is leuk. Het resultaat: veel oplossingen zijn in feite geen echte oplossingen maar schijnoplossingen of symptoombestrijding.
De juiste vragen stellen
Hoe komt dat toch? Waarom hebben we zo’n moeite met het accepteren dat wicked problems niet zomaar op te lossen zijn? Waarom duwen we de complexiteit zo snel weg? Volgens mij heeft dat in belangrijke mate te maken met een gebrek aan algehele maatschappelijke (én pedagogische) cultivering van wat een collega docent van mij ooit omschreef als ‘liefde voor het probleem’. Goede kunstenaars, filosofen, wetenschappers, maar ook ontwerpers, weten dat om tot werkelijke oplossingen of duurzame inzichten te komen veel tijd nodig is. Zij begrijpen dat je problemen niet zo snel mogelijk moet willen oplossen, maar moet omarmen, erbij moet blijven. En: je altijd moet afvragen of het probleem wel helder is, of de juiste vragen worden gesteld. Om ’outside the box’ te denken moet je eerst weten wat er in zit.
How can we harness the power of new ideas to positively reframe the Anthropocene? Deze vraagt stond centraal tijdens de sessie in de Stadsschouwburg. Tot mijn verbazing vroeg niemand zich echter hardop af of dat niet eigenlijk al een frame is. Een ‘positieve’ frame. Wat als nu juist een dergelijke vraag onderdeel is van het probleem? Ik bedoel: vraagt de geologische werkelijkheid van het Antropoceen niet om een andere grondtoon dan een positieve? Doen we daarmee de complexe en confronterende realiteit niet enorm geweld aan?
In Hope without Optimism schrijft literatuurcriticus Terry Eagleton dat de optimistische levenshouding in essentie conservatief van aard is: ze is geworteld in een vertrouwen in de degelijkheid van het heden. Met andere woorden: het positief framen van een probleem draagt het gevaar in zich dat het de status quo bevestigend is in plaats van deze fundamenteel uitdaagt (wat overigens niet wil zeggen dat ongepolijst doemdenken een betere frame is).
Hoe cultiveren we de ‘liefde voor het probleem’? Volgens mij begint dit bij de manier waarop we dit aan de studenten introduceren. Als een docent niet zelf mateloos gefascineerd is door de complexiteit van een (maatschappelijk) vraagstuk, zal een student dat ook niet snel zijn. Dit betekent dat een docent niet alleen een methode, zoals ‘design thinking’, zou moeten onderwijzen maar dit altijd moet verbinden aan hetgeen wat hem of haar werkelijk bezighoudt. Anders loop je het gevaar een trucje te gaan cultiveren in plaats van een betrokkenheid met een complexe probleem.
Kortom: studenten gaan niet spontaan de onderliggende assumpties van hun denken bevragen, alle kanten van een probleem onder de loep nemen of hun kennis over de werkelijkheid ter discussie stellen. Dat doen ze alleen als ze kennis daarover krijgen aangereikt, als de liefde voor complexiteit bij ze wordt opgewekt.
