Kritisch leren denken is niet genoeg

Lector en hoogleraar Frank de Jong pleit voor ecologisch denken. “Ik vat ecologisch veel breder op dan alleen natuur,” legt De Jong uit. “Ecologie is natuurlijk ook onze multiculturele samenleving. Het gaat over de diversiteit waar we mee te maken hebben. Ecologie is de totale leefwereld.” Maar de ecologische crisis – in de smalle zin van het woord – laat wel zien wat het probleem is, vindt De Jong: een crisis in ons onderwijs.

“Toen dit voorjaar de scholierenstakingen begonnen, reageerden de ministers Slob en Wiebes met: ‘dat moeten ze maar in hun vrije tijd doen’ en ‘de beste klimaatbijdrage is gewoon naar school gaan.’” Dat is om twee redenen ongelukkig vindt De Jong: maatschappelijk engagement staat niet los van school, en op school leren de kinderen niet de denkvaardigheden die nodig zijn om de klimaatcrisis op te lossen.

Het verband tussen de klimaatcrisis en het onderwijs is voor De Jong duidelijk. “Het onderwijs heeft een ontzettende impact op de ontwikkeling van ons denken. En er worden toch voornamelijk losse feiten aangeleerd. Je leert in ‘als-dan’-redeneringen denken.” Daardoor zijn mensen het oog op de samenhang en het geheel verloren. “Het is belangrijk te leren denken in relaties, dat dingen met elkaar samenhangen. Als je links iets doet, dat er rechts ook iets gebeurt, en misschien boven ook nog wel. Dat vraagt meer multidisciplinair denken. Je leert in het onderwijs niet verder dan je neus lang is te kijken. Dit is een oplossing voor dit, maar wat betekent dat nou voor welzijn, welvaart, en is het wel in het belang van de natuur?”

Wat betekent de stikstofcrisis voor het onderwijs?

Inmiddels is de politiek wel wakker geschud, ziet De Jong. “De stikstofcrisis en het rapport Remkes heeft veel maatschappelijke reuring veroorzaakt.” Maar of dit ook een verandering in het onderwijs teweegbrengt, betwijfelt hij. “Als je kijkt naar Italië, dan begint daar duurzaamheid in het curriculum te komen. In ons nieuwe curriculum staat het ook, maar er staat niet wat het inhoudt. Betekent het dat middelbare scholieren de klimaatdoelen 2030 van de VN uit hun hoofd moeten leren?”

Dat is precies volgens de oude didactiek, meent De Jong. Er is ‘responsief leren’ nodig, en dat vraagt een ‘kennisconstruerende didactiek’. Twee begrippen waar hij in zijn oratie op zal ingaan, en die hij al heeft toegepast bij de master Leren en Innoveren van Aeres Hogeschool Wageningen. “Bij responsief leren ga je uit van de uitdagingen die in de praktijk spelen. Het doel is niet alleen dat jij er wijzer van wordt, maar je omgeving ook. Dat betekent dat je met reële zaken bezig bent die er toe doen, maar ook dat studenten aan hun eigen ideeën en theorieën werken.”

Maar dat betekent niet meteen laissez faire: “Je gaat natuurlijk naar een opleiding om bijvoorbeeld bakker of docent te worden. Maar binnen die context heb je als leerling of docent wel je eigen beweegredenen en interesses die jij wilt ontwikkelen omdat die er voor jou toe doen. Dan krijg je heel ander onderwijs dan wanneer het alleen op inhoud wordt gecentreerd. Nu stampen leerlingen en studenten toch vooral kennis en feiten in hun hoofd en reproduceren dat op een toets.”

Al jaren speelt de discussie of het onderwijs nu meer op kennis of op vaardigheden gericht moet zijn, met onderwijspsycholoog Paul Kirschner als bekendste vertegenwoordiger van het geluid tegen de opmars van de 21st century skills. De Jong schaart zich duidelijk aan de vaardighedenkant. Zijn kennisconstruerende didactiek gaat naar eigen zeggen in tegen de oude cognitieve en leerpsychologische wetenschap die zegt dat informatie in stukjes moet worden opgeknipt, en dat kennis in je hoofd ontstaat. Kennis ontstaat in de interactie met de wereld en anderen om je heen. “Daarom hoef je niet alles te vereenvoudigen tot hapklare brokjes. Je kunt gewoon de complexiteit intact houden. Belangrijk is dat je mensen wel de denktools geeft om met complexiteit om te gaan. Daarmee leren ze goede analyses te maken, goede observaties te doen en verbanden te leggen tussen de zaken.”

Ontwerpgericht denken

Vaak hoor je dan een pleidooi voor kritisch leren denken. “Maar wat is dat nou? Als je het heel plat zegt komt dat neer op een evaluatie van of iets waar is of niet, of iets krom of recht is.” Als je een generatie wilt opleiden die aan complexe vraagstukken kan werken, is dat niet genoeg, vindt De Jong. “Met alleen kritisch denken leer je niet constructief te zijn. Kritisch kunnen denken, wordt waardevoller als je ook ontwerpgericht kan denken want dan kom je tot een oplossing, een antwoord op de vraag die je had. Nog beter is als je ook kan beargumenteren waarom jouw oplossing of product beter is voor de toekomst, de natuur, de samenleving.”

Een belangrijk onderdeel daarvan is leren hoe je een dialoog voert. “Er zijn wel veel debatgroepen, maar zorg maar eens dat mensen met elkaar een gesprek kunnen voeren. Een discussie is een vorm van strijd. Maar een gesprek hebben waar je elkaar in helpt om verder te komen is constructiever. Hoe vaak zijn vergaderingen nou goede gesprekken? Daar zijn we niet goed in opgeleid, maar het is echt een vaardigheid die je mensen kunt leren.” De Jong gebruikt zelf hulpmiddelen om studenten leren gesprekken te voeren. “Dan maak ik van een gesprek bijvoorbeeld even een WordCloud. Die heb je binnen een seconde, en je ziet meteen: oh, hebben we het hierover?”

De aanstelling als bijzonder hoogleraar bij de Open Universiteit is voor één dag in de week. “Ik hoop dat ik met mijn leerstoel meer aandacht voor responsief leren kan genereren. Het is niet alleen bruikbaar voor het onderwijs, maar in alle situaties waarin co-creatie plaatsvindt, waarin het nodig is dat mensen grenzen overschrijden om samen te werken aan problemen of nieuwe producten. Ik wil hierover zo veel mogelijk publiceren in de jaren dat ik bij de Open Universiteit zit.”

Vrijdag 15 november om 16.00 uur spreekt Frank de Jong zijn oratie uit aan de Open Universiteit in Heerlen. De oratie is live te volgen op www.ou.nl/live.