Leidt integratie Europees hoger onderwijs tot echte Europese universiteit?
Al sinds de oprichting van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal staat het oprichten van een supranationale Europese universiteit op de agenda, schrijven de Finse onderzoekers. De introductie van het Europese Universiteiten Initiatief (EUI) in 2018 heeft mogelijkheden daartoe geschapen die eerst niet realistisch leken.
Daarom moet opnieuw worden nagedacht over mogelijke toekomstpaden voor het Europese hoger onderwijs, waarbij het hoger onderwijs niet alleen als zodanig wordt gezien, maar tevens als een instrument voor Europese integratie. Wie deze integratie drijft en hoe het tot stand komt, heeft invloed op de toekomstige mogelijkheden.
Lidstaten langs zijlijn in Europese Universiteiten Initiatief
Op initiatief van de Franse president Macron werd het Europese Universiteiten Initiatief in 2018 officieel gelanceerd door de Europese Commissie. Zeventien allianties van Europese universiteiten kregen tot 5 miljoen euro uit het EUI-potje en nog eens twee miljoen uit de beurs van Horizon 2020. In 2020 gingen nog 24 allianties van start. Het doel was duidelijk supranationaal, benadrukken de onderzoekers: een nieuwe institutionele structuur verkennen die mogelijk terzijde van de jurisdictie van lidstaten ligt. Daarbij gaat het ook om de mogelijkheid van grensoverstijgende financiering, kwaliteitsborging en accreditatie.
De wekelijkse nieuwsbrief is nog korte tijd gratis te ontvangen. De voorwaarden vindt u hier.
De Europese Commissie is de duidelijke initiator van deze ontwikkeling. Ook deelnemende universiteiten spelen een grote rol. Lidstaten zelf staan meer langs de zijlijn: de financiering van de EUI-allianties en de beïnvloeding van de internationaliseringsstrategie van instellingen vindt buitenom hen plaats, schrijven de onderzoekers.
Politieke afspraak of ontwikkeling vanuit onderwijs zelf
Verdere integratie van het Europese hoger onderwijs kan grofweg twee wegen volgen: de weg van uitgebreide onderhandelingen tussen lidstaten, die allen vanuit hun eigen belang denken, of de weg van professionals in het hoger onderwijs die het heft in eigen handen nemen. Wie nadruk wil leggen op de rol van lidstaten, zal voorkeur hebben voor de eerste weg. Wie de integratie van het Europese hoger onderwijs liever supranationaal regelt, bewandelt de tweede weg.
Als professionals of belanghebbende groepen samenwerken, ontstaat er ‘overloop’ (spillover), geven de onderzoekers als uitleg bij die tweede weg: de samenwerking en groeiende loyaliteit op één gebied kan overslaan op andere gebieden. Op die wijze kan integratie ontstaan zonder expliciete onderhandelingen tussen lidstaten.
Het proces van integratie is afhankelijk van het doel: een Europese universiteit als rechtspersoon of langzame harmonisering van het Europese hoger onderwijs. Ook is het van belang wat daarin leidend is: de uitkomst van onderhandelingen tussen lidstaten of de academische samenwerking.
Vier toekomstscenario’s richting Europese universiteit
Op basis van dergelijke factoren ontwikkelden de onderzoekers een raamwerk met vier toekomstscenario’s. De verticale as mondt uit in ofwel een herontwerp van de huidige strategie (boven) ofwel een nieuw ontwerp van het hoger onderwijs (beneden). Bij herontwerp gaat het om nieuwe afspraken binnen de huidige wettelijke en politieke kaders van zowel de Europese Hoger Onderwijs Ruimte (EHOR) als de deelnemende lidstaten. Een nieuw ontwerp van het hoger onderwijs zal daarentegen nieuwe spelers en rollen binnen de EHOR kennen: supranationale Europese instituten en wetten.
De horizontale as toont aan de linkerkant nieuwe initiatieven als voortvloeisel van grote politieke besluiten op Europees of nationaal niveau. Aan de rechterkant is vernieuwing een toenemend proces van praktische, gerichte samenwerkingen die al mogelijk zijn binnen de context van de EHOR of binnen handbereik liggen.
Als vier belangrijkste toekomstscenario’s voor de integratie van het Europese hoger onderwijs geven de onderzoekers ‘European University International’ (linksboven), ‘Internationaal Europees hoger onderwijs’ (rechtsboven), ‘Europese universiteit’ (linksonder) en ‘Ontwerp van nieuw hoger onderwijs’ (rechtsonder).
‘European University International’
Een internationale vorm van Europees hoger onderwijs, bijvoorbeeld een universiteit die onder een stichting hangt en door algemeen wordt erkend, wordt als een waarschijnlijk toekomstscenario gezien in het Europese Universiteiten Initiatief. Dit scenario voor een Europese universiteit vloeit voort uit het herontwerp van bestaande structuren middels afspraken tussen lidstaten. Het blijft echter niet alleen binnen de politieke context van de Europese Hoger Onderwijs Ruimte, maar ook binnen de nationale wettelijke kaders.
Dit zou onderhandelingen tussen lidstaten onderling vergen, maar ook tussen lidstaten en hoger-onderwijsinstellingen. Daarnaast zal een Europese strategie voor hoger onderwijs een grote rol spelen, inclusief een visie voor diploma’s en diplomastructuren.
Internationaal Europees hoger onderwijs
De meeste doelen van het Bologna-proces vallen onder dit scenario, aldus de onderzoekers. Het vergt een herontwerp van bestaande regelgeving en verfijnde integratie tussen Europese hoger-onderwijsinstellingen middels de eerdergenoemde ‘overloop’. Naar aanleiding daarvan kunnen steeds kleine elementen van de het juridische kader van de EHOR worden herontworpen.
Voorbeelden van dit scenario zijn samenwerkingen tussen instellingen, uitbreiding van het gebruik van micro-credentials, het creëren van nieuwe mobiliteit, nieuwe financieringsinstrumenten en wellicht een virtuele universiteit van meerdere instellingen, aldus de onderzoekers. Hoger-onderwijsinstellingen zijn leidend in dit scenario, dat niet of amper om harde wetswijzingen vraagt.
Europese universiteit
Een Europese universiteit komt in dit scenario tot stand door toenemende consensus tussen lidstaten met betrekking tot de institutionele kaders, wetgeving, regulering en financiering van zo’n supranationale universiteit.
De waarschijnlijkheid hiervan is echter twijfelachtig, aldus de onderzoekers. Als een Europese universiteit bijvoorbeeld voortvloeit uit een EUI-alliantie, zou in elk thuisland van deelnemende instellingen politieke consensus over een supranationale Europese universiteit moeten worden bereikt. Daarnaast moet worden overeengekomen hoe de financiering van zo’n supranationale hoger-onderwijsinstelling wordt geregeld.
Ontwerp van nieuw Europees hoger onderwijs
Samenwerking tussen hoger-onderwijsinstellingen, lidstaten en de Europese Commissie leidt in dit scenario tot de geleidelijke vorming van een volledig nieuw ontwerp. Daarbij horen nieuwe supranationale regelgeving en akkoorden over bijvoorbeeld Europese diploma’s, systemen van micro-credentials en bijvoorbeeld een supranationaal instituut voor kwaliteitszorg en accreditatie. De nadruk op een Europese identiteit is een belangrijke factor in dit scenario.
Het scenario ‘Europese universiteit’ kent een politiek moment waarop de sprong richting zo’n supranationale instelling wordt gemaakt – in tegenstelling tot het scenario van herontwerp. Daar wordt langzamerhand nieuwe regelgeving gecreëerd, steeds ter ondersteuning van het soort hoger onderwijs waaraan behoefte blijkt te zijn. Ook de erkenning door de Europese Commissie en de Europese gemeenschap zal dit stapsgewijze patroon volgen, schetsen de onderzoekers.
Nieuwe fase van integratie
Het valt nog te bezien welke ontwikkeling richting Europese universiteiten we nu waarnemen, aldus de onderzoekers. Het kan de versterking van Europese hoger-onderwijsallianties en instituten voor kwaliteitszorg zijn, maar ook een beweging van lidstaten die zelf Europese universiteiten opzetten of het blijven doorgaan op het pad dat met de Bologna-afspraken is ingeslagen.
Hoe dan ook vormt het Europese Universiteiten Initiatief een nieuwe fase in de integratie van het Europese hoger onderwijs, schrijven de onderzoekers in hun conclusie. Met dat initiatief verschuift de strategie van afspraken tussen lidstaten naar toenemende samenwerking tussen hoger-onderwijsinstellingen. Nu is het afwachten of consortia zoals de EUI-allianties kunnen bereiken wat tot op heden niet lukte: ruimte creëren voor supranationale Europese hoger-onderwijsinstellingen. Steun van de lidstaten blijft daarbij onmisbaar.
