‘Tolerantie van bestuurders moet je organiseren’
Elke toespraak is gericht tot een publiek en heeft een doel. Zo is de toespraak van een bestuursvoorzitter van een universiteit bij de opening van het academisch jaar specifiek gericht tot de academische gemeenschap van de eigen universiteit. De persoon die deze gemeenschap representeert, wil iets zeggen tegen de gewone leden: ze wil laten zien waar de eigen universiteit voor staat en de gemeenschap dichter bij elkaar brengen.
Geert ten Dam, Collegevoorzitter van de UvA, heeft dit jaar gekozen voor het thema tolerantie. Het afgelopen jaar was er één “met stevige interne discussies” en dus lijkt de tijd gekomen om een “pleidooi voor tolerantie” te geven, zei ze. Natuurlijk is dit centrale concept van de Europese, politiek-filosofische discussie niet ondubbelzinnig. Ten Dam legde het daarom meteen uit met termen zoals “respect, luisteren, argumenteren” en “tegenspraak niet alleen dulden, maar ook opzoeken”.
De laatstgenoemde uitdrukking is bijzonder treffend: “dulden” is het Nederlandse woord voor het Latijnse “tolerare”. Je bent dus echt tolerant als je meer bent dan alleen tolerant; als je niet alleen tegenspraak verdraagt, maar het bewust opzoekt. Dit gaat over een tolerantie die meer is dan tolerantie.
Hooghartige en beledigende tolerantie
Tolerantie heeft daarom zeker tenminste twee basisbetekenissen. Ten eerste betekent tolerantie inderdaad respect. Hoewel mensen sterk kunnen verschillen in hun concrete morele en politieke opvattingen, respecteren ze elkaar als personen die in principe en voor de wet gelijk zijn.
Tolerantie betekent in de tweede plaats ook het tegenovergestelde: niet noodzakelijk respecteren, maar wel dulden. Dat is de relatie tussen enerzijds een autoriteit of meerderheid en anderzijds een minderheid waarbij de machtige partij de ander toestaat om te handelen volgens diens overtuigingen – echter, alleen zolang het de bestaande voorwaarden niet uitdaagt. Over dit soort tolerantie zegt Immanuel Kant, de filosoof die heel grondig over respect heeft nagedacht, dat het “hooghartig” is. Johann Wolfgang Goethe voegt eraan toe: “Dulden is beledigen”. Herbert Marcuse noemt het ‘repressieve tolerantie’.
De wekelijkse nieuwsbrief is nog korte tijd gratis te ontvangen. De voorwaarden vindt u hier.
Deze betekenis van tolerantie is onlosmakelijk verbonden met sociale relaties en dus met macht. Bij de toespraak van Geert ten Dam over tolerantie valt op dat juist het concept ‘macht’, zo belangrijk voor het sociale leven, niet voorkomt. Het lijkt alsof de universiteit een machtsvrije ruimte is, zonder hiërarchie en zonder mensen die meer te zeggen hebben dan anderen. Voor wie de ogen sluit voor macht, wordt tolerantie qua respect niet meer dan een zondagse deugd.
Dulden op voorwaarde
De toespraak van Ten Dam bevatte een voorbeeld van zulke tolerantie die begrensd is door de voorwaarden van de partij met macht. Over de actie van studenten – die een poster van een voormalige CEO van Shell hebben gemaakt waarop de manager afgebeeld is met een zwarte balk over zijn ogen en het woord ‘wanted’ boven zijn hoofd – oordeelt de bestuursvoorzitter dat dit “absoluut niet” kan. Ze leek zich niet te realiseren dat ze zich op twee niveaus bewoog: op het eerste niveau gaat het om overtuigende redenen, op het tweede om het uitoefenen van macht.
Die overtuigende redenen voor afkeuring lijken te ontbreken. Er staat bijvoorbeeld niet ‘dead or alive’ bij; het gezicht wordt ook niet over een doelwit heen gelegd. Beide varianten zouden inderdaad over de schreef gaan. ‘Wanted’ wil maar zeggen dat iemand verantwoordelijk is voor een misdaad en voor de rechter moet verschijnen.
Het argument om de poster af te wijzen is dus op zich niet echt krachtig. Het krijgt echter macht door de officiële status van de persoon die het uitspreekt. Daarmee verwijdert Ten Dam de puur symbolische status van een actie – ‘wanted’-posters – die al tientallen jaren wordt gebruikt in het politieke geschil. Bovendien toont haar uitspraak waar de bestaande voorwaarden voor die ‘duldende’ tolerantie liggen. Kritiek op sommige zaken wordt vanuit de positie van macht niet geduld.
Tolerantie moet structurele basis hebben
Zoals in het pleidooi voor tolerantie geen oog is voor de rol van macht, mist dat bewustzijn ook rondom de kwestie van sociale veiligheid. Na de schandalen van de afgelopen jaren zijn er maatregelen genomen, is er een gedragscode opgesteld en zijn er ombudspersonen aangesteld. Het bouwen van een “huis van sociale veiligheid” veronderstelt echter dat het innerlijke kader, de bestuursstructuur, niet strikt gebaseerd is op een boven- en onderkant, op autoritatieve, zelfs autoritaire beslissing en gehoorzaamheid.
Een instelling waarin men zich echt thuis voelt als professional en als individu is niet compatibel met een stijgende hiërarchie waarbij van bovenaf grenzen worden opgelegd. Zo’n instelling eist eerder zoveel mogelijk democratie.
Reageren op dit stuk middels een ingezonden bijdrage? Neem contact op met de redactie via redactie@scienceguide.nl.
Is het bestuurders ernst om tolerant te zijn en een sociaal veilige omgeving te bieden, dan is het een heel goed principe om de eigen tegenspraak te organiseren. Het houdt in dat de officiële vertegenwoordigers van een instelling de discussie moeten zoeken met de felste critici – als onderdeel van dezelfde academische gemeenschap. Het zou een discussie moeten zijn waarvan de uitkomst niet bij voorbaat vaststaat. Dan zouden ook activistische critici geen reden hebben om weg te blijven.
Tolerantie moet een structurele basis hebben, en meer zijn dan alleen een deugd.
Josef Früchtl is emeritus hoogleraar Filosofie van Kunst en Cultuur bij de Universiteit van Amsterdam.
