‘Mondigheid of kundigheid? Het belang van kennisrijk hoger onderwijs’

Opinie | door Tina ten Bruggencate

29 januari 2024 | Het verdwijnen van theoretische vakken toont dat het belang van kennis in het hoger onderwijs verwatert. In het ‘nieuwe’ hoger onderwijs werken studenten aan praktijkopdrachten en reflecteren ze op hun leerproces. De focus ligt hierbij vooral op dit proces (mondigheid) en niet altijd op inhoud (kundigheid). Als reden voor die verandering wordt vaak genoemd dat de maatschappij verandert en baat heeft bij studenten met meer algemene generieke vaardigheden. Deze vorm van onderwijsvernieuwing lijkt echter juist een uiting van een maatschappelijk probleem, schrijft Tina ten Bruggencate van Fontys.

Polarisatie 

Wie de mondiale politiek bekijkt, kan gemakkelijk een lijstje maken met politiek leiders die niet bekendstaan om hun zorgvuldige omgang met de feiten. Populistische politici zoals Donald Trump verdraaien en verbuigen en manipuleren feiten om ze voor hun karretje te spannen. Ook in Nederland krijgen populisten meer macht – niet zozeer op basis van merites, eerder vanwege hun verhalen. Ze zijn vooral mondig, niet persé kundig, of hoogstens kundig in het mondig zijn. 

In een wereld die zich niet meer laat leiden door feiten, kennis en wetenschap, hebben gelijkheid en rechtvaardigheid het slecht te verduren. Als groepen mensen er hun eigen waarheden en ‘alternatieve feiten’ op na gaan houden, polariseert de samenleving, aangewakkerd door (sociale) media. Om polarisatie tegen te gaan, is kritisch en onafhankelijk denken, gevoed door inhoudelijke kennis, noodzakelijk. Voor het onderwijs betekent dit dat we mensen moeten opleiden die de juiste vragen stellen, verbanden kunnen leggen en informatie op waarde kunnen schatten. Dan zijn inhoudelijke kennis en theorie in een curriculum onontbeerlijk. 

De huidige onderwijsvernieuwingen die zijn gebaseerd op het sociaal constructivisme, waarbij projectgestuurd of ervaringsgericht onderwijs centraal staat en de docent facilitator of coach is, bevatten echter weinig theoretische kennis- of vaardigheidsvakken. Deze onderwijsvernieuwingen zijn daarnaast nauwelijks gebaseerd op wetenschappelijke gronden en zorgen op meerdere manieren voor kansenongelijkheid. Als we in het onderwijs al weinig belang hechten aan feiten en kennis, wat betekent dat dan voor een samenleving?

Kansenongelijkheid

Een democratische en rechtvaardige samenleving is gebouwd op gelijkheid. Kansenongelijkheid zorgt daarentegen voor segregatie en polarisatie. Bij een groeiende groep burgers neemt het vertrouwen in democratische instituten af. Dit is al duidelijk te zien in de Verenigde Staten, maar ook in Nederland groeit de groep burgers die vanwege een gebrek aan vertrouwen liever buiten het zicht van de overheid blijft. 

Oud NRC-onderwijsredacteur Maarten Huygen schrijft in zijn boek ‘Nog wat geleerd vandaag?’ dat onderwijsvernieuwingen bijdragen aan het vergroten van kansenongelijkheid. Zogeheten ‘zelf-ontdekkende leermethoden’ benadelen jongeren uit kansarmere gezinnen omdat zij vaak vanuit huis minder bagage en mogelijkheden meekrijgen om zichzelf te ontdekken. Kennisrijk onderwijs, waarbij de vakdocent een belangrijke sturende en didactische rol heeft, verkleint deze ongelijkheid tussen jongeren uit armere en rijkere groepen juist. 

Ook neurodiverse studenten lopen het risico uit te vallen in het nieuwe onderwijs omdat dit onderwijs vaak minder duidelijkheid en structuur biedt en er vaak in grote, prikkelrijke ruimtes aan praktijkopdrachten wordt gewerkt. De groep neurodiverse studenten heeft juist baat bij duidelijkheid, structuur en een prikkelarme omgeving. 

Mondigheid boven kundigheid in ‘nieuwe’ onderwijs

Dat de kwaliteit van onderwijs effect heeft op de kwaliteit van de professionals die de arbeidsmarkt opgaan, en daarmee effect heeft op de samenleving zelf, is evident. Kennis, structuur en een vakinhoudelijk sterke docent hebben allemaal een positief effect op de kwaliteit van het onderwijs. De genoemde onderwijsvernieuwingen tornen aan deze bepalende factoren. Dat maakt hen, positieve elementen daargelaten, problematisch. Zo is het zorgwekkend dat inhoudelijk sterke docenten vertrekken omdat ze zich niet kunnen vinden in hun nieuwe rol als coach. 

Doordat het leerproces van studenten centraal staat in het nieuwe onderwijs, is er minder aandacht voor beoordeling op pure inhoud, dus op een kwalitatief goed product. In zo’n situatie kan een portfolio ontstaan dat als zodanig prachtig is, maar inhoudelijk kant noch wal raakt. Een ICT student die wel goed kan programmeren maar niet goed kan reflecteren, loopt dan het risico te zakken.

Studenten geven aan dat een trucje volstaat om een goed portfolio met reflectie op het leerproces te maken. Studenten uit meer welgestelde en hoger opgeleide gezinnen hebben bovendien weer een streepje voor: zij kennen zulke trucjes vaker. We moeten ons bovendien afvragen welke boodschap we studenten meegeven als ze vooral mondig moeten zijn en kundigheid niet op de eerste plaats staat. Zou het niet beter zijn als we onze blik niet iets naar buiten, naar de wereld om ons heen richten, en wat minder met onszelf bezig zijn? Leer studenten liever dan een focus op het eigen leerproces een vak, competenties en vaardigheden waarmee ze werkelijk iets voor anderen en de maatschappij kunnen betekenen.

Baseer onderwijs allereerst zélf op kennis

Voor een gezonde en rechtvaardige samenleving hebben we kritische en onafhankelijke denkers nodig; mensen die echt wat kunnen. Het minste wat we kunnen doen is ons onderwijs zo inrichten dat we deze kundige en competente professionals afleveren. Dat betekent allereerst dat we het onderwijs zélf op kennis en feiten moeten baseren.

Laten we onszelf daarnaast dit afvagen: heeft een wereld die in brand staat mensen nodig die goed kunnen beschrijven wat de brand met hen doet, of zijn dan mensen nodig die deze brand daadwerkelijk kunnen blussen?