Ontwerpgericht onderzoek: geen sprong op goed geluk, maar zorgvuldige systematiek
Op ScienceGuide is regelmatig aandacht voor het belang van ontwerpgericht wetenschappelijk onderzoek. Deze vorm van onderzoek heeft maatschappelijke meerwaarde omdat het oplossingen voor complexe vraagstukken dichterbij brengt. Veel onderzoekers die opgeleid zijn in verklaringsgericht wetenschappelijk onderzoek ervaren dat de stap naar ontwerpgericht onderzoek groot is. Wat gebeurt er nu precies bij dat ontwerpen? Hoe moet je als objectieve onderzoeker schakelen in een onvoorspelbare omgeving waarbij iedereen een belang heeft en probeert het ontwerp te beïnvloeden? Hoe zorg je ervoor dat je kennis genereert? Een goede beantwoording van die vragen vergt een verdere demystificatie van de methodologie van ontwerpgericht onderzoek.
Tijdens werksessies van de community of practice Design Science Research Group (DSRG) hebben onderzoekers uit diverse disciplines zich daarover gebogen. Dat heeft geresulteerd in een geheel herziene versie van het ‘Handboek ontwerpgericht wetenschappelijk onderzoek’ (van Turnhout et al., 2023). Hier delen we enkele belangrijke inzichten.
Voorbij de term creatieve sprong
Wat gebeurt er nu precies bij dat ontwerpen? Dat is misschien wel de meest gestelde vraag door onderzoekers die opgeleid zijn in verklaringsgericht wetenschappelijk onderzoek. De eerste editie van het handboek bood weinig informatie over de bijdrage die het ontwerpen kan leveren aan de kennis die uit een ontwerpgericht onderzoek komt. De meeste aandacht ging uit naar de evaluatie van het ontwerp; het ontwerpen zelf werd als creatieve sprong gekarakteriseerd. Binnen deze creatieve sprong zouden dan onderzoeker en eventuele andere betrokkenen tot een ontwerp komen.
Het nieuwe handboek gaat ervan uit dat ontwerpen vaak tot stand komen binnen de interactie tussen theorie en praktijk. Hiervoor introduceert het handboek de term ‘verbindend proces’ als schakel tussen het theorieproces en het praktijkproces. Ook bevat het handboek veel informatie over complexiteit en de rol van het ontwerpen zelf.
De term ‘creatieve sprong’ past daarom niet meer goed. Die term maakte vooral gewag van een soort onvermogen om het ontwerpen en het verbinden van theorie en praktijk daarbinnen aan te pakken. Daarom wordt de creatieve sprong in het nieuwe handboek methodisch geoperationaliseerd. Ter illustratie van de nieuwe inzichten uit de herziene versie van het handboek gaat de rest van dit artikel in op het thema ‘ontwerpen’ binnen het ontwerpgerichte onderzoek.
Ideeën voor ontwerpen ontstaan in elke fase
In tegenstelling tot het idee van de creatieve sprong beschrijft het nieuwe handboek dat nieuwe ideeën voor ontwerpen kunnen ontstaan in elke fase binnen het ontwerp- en onderzoeksproces. Niet alleen bij de ontwerpfase, maar ook door confrontatie tussen theorie en praktijk kunnen nieuwe ontwerpen ontstaan. Meerdere theorieën én ervaringskennis van ontwerpers en praktijkprofessionals dragen doorgaans bij aan de totstandkoming van een ontwerp (Gaver & Bowers 2012, Smeenk et al. 2016, van Turnhout et al. 2019). Inspiratie kan ook voortkomen uit de bestudering van bestaande oplossingen of nieuwe technieken, of uit feedback bij verschillende soorten prototypen.
Tijdens het ontwerp- en onderzoeksproces denken ontwerpers na over deelproblemen en deeloplossingen waarbij probleem en oplossing steeds een herformulering ondergaan (Cross, 2007). Ergens in het proces sluiten de gekozen zienswijze op het probleem en de voorgestelde oplossing zodanig bij elkaar aan dat de ontwerper het probleem als opgelost ziet.
De wekelijkse nieuwsbrief is nog korte tijd gratis te ontvangen. De voorwaarden vindt u hier.
Het nieuwe handboek noemt dit proces van herformuleren het ‘verbindende proces’. Dit is een proces tussen het theorieproces en het praktijkproces; theorie en praktijk komen er samen. Het verbindende proces heeft als doel om de kansen voor verbetering van de praktijk te verkennen op basis van inzichten uit theorie en praktijk.
Hierbij speelt framing een belangrijke rol. Zowel in het werk van Donald Schön (1983) als dat van Kees Dorst (2015) en Nigel Cross (2007) blijkt dat ontwerpers na elk ontwerpvoorstel een poging doen het ontwerp op een nieuwe manier te bekijken. Een ontwerper legt een voorstel naast een ander voorstel, bekijkt het door verschillende theoretische lenzen, of toetst het aan een eis, principe of praktisch inzicht. Positieve verrassingen en sterktes en zwaktes die zo duidelijk worden, geven vervolgens aanleiding tot een volgend ontwerpvoorstel. Hierdoor is ontwerpen een integratieve activiteit: het resultaat doet recht aan een breed landschap van inzichten, en is niet één op één verbonden met een dominante theorie of hypothese.
Ideeën voor nieuwe ontwerpen ontstaan vaak tijdens meerdere iteraties. Het itereren heeft daarmee twee doelen: om te leren en zo het ontwerp te optimaliseren, en om effecten van het ontwerp te toetsen. Systematische reflectie helpt onderzoekers en professionals tot nieuwe zienswijzen op de praktijk te komen en nieuwe oplossingen te zien.
Benaderingen voor onderzoeks- en ontwerpproces
Hoe kun je ontwerpen goed inbedden in het onderzoeksproces? Het antwoord hangt natuurlijk af van het type vraagstuk, de eisen waaraan een specifiek ontwerp en proces moeten voldoen, en de sterkten en zwakten van de onderzoekers/ontwerpers. Hieronder worden enkele belangrijke keuzes besproken.
Afhankelijk van het type vraagstuk kan worden gekozen voor een onderzoeksgestuurde of ontwerpgestuurde procesaanpak. In een onderzoeksgestuurde benadering worden onderzoeksactiviteiten gepland om informatie op te halen die voeding kan geven aan ontwerpbeslissingen. In een ontwerpgestuurde benadering wordt een ontwerpproces uitgevoerd en worden op basis van daarbij opkomende vragen onderzoeksactiviteiten ingezet.
Als er weinig kennis beschikbaar is en er nauwelijks ideeën zijn voor een eerste ontwerp, ligt een onderzoeksgestuurde benadering wellicht voor de hand. Als er wel al ideeën zijn voor oplossingsrichtingen en er juist behoefte is aan kennis die pas bovenkomt bij het testen van de oplossing, kan een ontwerpgerichte oplossing voor de hand liggen.
De mindset
Een andere factor die van invloed is op de vorm van ontwerpen binnen ontwerpgericht onderzoek, betreft de keuze tussen de ‘expert mindset’ en de ‘participatieve mindset’. In een expert mindset is de ontwerper leidend; deze beroept zich op zijn domeinkennis om tot nieuwe ontwerpen te komen. In een participatieve mindset worden betrokkenen gezien als partners die bij het ontwerpen kunnen meedenken over oplossingen en die inspraak hebben in belangrijke ontwerpbeslissingen.
Een expert mindset ligt voor de hand bij kennisintensieve processen waarbij sprake is van expliciete randvoorwaarden voor bijvoorbeeld kosten, functionaliteiten en afmetingen. Een participatieve mindset ligt voor de hand bij processen met veel verschillende, niet expliciete belangen en kennis die nog niet expliciet is, maar wel reeds in de hoofden van de betrokkenen zit.
Bij het inrichten van een onderzoeks- en ontwerpproces is het verder belangrijk om fixatie en analyseverlamming te voorkomen. Als ontwerpers ontwerpen te veel als ‘probleemoplossing’ zien, ontstaat fixatie. Ontwerpers met fixatie richten zich op het uitwerken van een te vroeg gekozen oplossingsrichting en besteden te weinig aandacht aan het onderliggende probleem en alternatieve zienswijzen daarop. Analyseverlamming daarentegen ontstaat wanneer ontwerpers zich te veel op het probleem richten en dit onvoldoende koppelen aan mogelijke oplossingen (Stompff et al., 2022).
Proceskeuzes binnen verschillende fasen
Voor de verschillende proceskeuzes tijdens de verschillende fases van een ontwerpgericht onderzoek hebben Koen van Turnhout en Mariëtte Lusse binnen het ‘Handboek ontwerpgericht wetenschappelijk onderzoek’ het Development Oriented Triangulation-framework (DOT) uitgewerkt. Dat kader biedt een basis om een combinatie van methoden in verschillende fasen van ontwerpgericht onderzoek op een verstandige manier vorm te geven. Zo kan het inzetten van beschikbare kennis helpen om tot ontwerpen te komen die gebruikmaken van de vruchten uit eerder onderzoek.
Reageren op dit stuk middels een ingezonden bijdrage? Neem contact op met de redactie via redactie@scienceguide.nl.
Een praktijkverkenning vergroot voorts de kans dat de oplossing in de praktijkcontext past en door de professionals aldaar kan worden omarmd. Bovendien kan een praktijkverkenning nieuwe inzichten uit de praktijk en inspiratie voor ontwerpen opleveren.
Binnen de fase van het integratief ontwerp komen onderzoekers en betrokkenen tot oplossingen waarin inzichten uit theorie en praktijk samenkomen. Tijdens de testfase kan het toetsen van oplossingen in de praktijk en met experts aanleiding geven om ontwerpen te verbeteren. Het handboek bevat uitleg over en aandachtpunten bij deze verschillende fasen.
Conclusie
Bestudering van het nieuwe handboek laat zien dat er geen sprake is van één creatieve sprong, maar dat het komen tot een goed ontwerp vooral een kwestie is van zowel een zorgvuldig procesontwerp voor een onderzoek- en ontwerpproces als het zorgvuldig bijstellen van dit procesontwerp. Steeds weer moet de ontwerpgerichte onderzoeker zich afvragen waar de kansen voor zijn ontwerp liggen en wat er nodig is om een volgende stap te kunnen zetten.
Het Handboek ontwerpgericht wetenschappelijk onderzoek biedt hier tal van aanknopingspunten voor – veel meer dan dit artikel kan aanstippen. Wil je hierover meer weten, kom dan naar het DSRG-congres op 5 juni 2023. Daar zal het Handboek worden gepresenteerd. Tijdens het congres zal ook aandacht zijn voor thema’s zoals iteraties, het CLICK-raamwerk voor het rapporteren van ontwerpkennis, participatie, structureren van ontwerpgericht onderzoek, en ontwerpen en onderzoeken in het onderwijs.
Bronnen
- Cross, N. (2007) Creative Cognition in Design I: the creative leap. Designerly Ways of Knowing. Basel: Birkhäuser.
- Dorst, K. (2015) Frame innovation: Create new thinking by design. Cambridge, MA: MIT Press.
- Gaver, B., J. Bowers (2012) Annotated portfolios. Interactions, 19(4), 40-49.
- Schon, D.A. (1983) The reflective practitioner. New York: Basic Books.
- Smeenk, W., O. Tomico, K. van Turnhout (2016) A systematic analysis of mixed perspectives in empathic design: Not one perspective encompasses all. International Journal of Design, 10(2), 31-48.
- Stompff, G., M. Joosten, A. Prince, M. Claessens, W. Geurts, A. Köppchen (2022) Touch ground: Introducing design inquiry in higher education. In proceedings of DSR Conference 2022. Bilbao, Spain.
- Turnhout, K. van, D. Andriessen, P. Cremers (red.) (2023) Handboek ontwerpgericht wetenschappelijk onderzoek, Onderzoekend ontwerpen in het sociale domein. Amsterdam: Boom.
- Van Turnhout, K., M. Jacobs, M. Losse, T. Van der Geest, R. Bakker (2019) A Practical Take on Theory in HCI. White Paper HAN University of Applied Sciences (retrieved from http://bit.ly/TheoryHCI).
