‘Leer studenten op hbo niet alleen denken maar ook voelen’
Hoe moet men toekomstige professionals leren omgaan met situaties waarin hun eigen waarden en gevoelens botsen met een protocol van hun werkgever? En hoe kan het hbo studenten het gereedschap geven om te ontdekken wat hun eigen waarden precies zijn?
In het hoger beroepsonderwijs worden waardenconflicten te veel vanuit cognitief oogpunt bekeken. Daardoor leren studenten niet hun onderbuikgevoel te herkennen en mee te wegen bij het reflecteren op een situatie, zegt Pamela den Heijer. Zij werkt als docent bij meerdere opleidingen aan de Hogeschool Rotterdam en is daarnaast actief als onderwijsadviseur. Ze promoveert vanuit Hogeschool Windesheim en de Universiteit van Amsterdam op affectieve leerervaringen die studenten voorbereiden op zulke waardenconflicten.
Studenten leren nu vanachter een laptop
“In mijn proefschrift heb ik bekeken hoe we studenten kunnen onderwijzen om innerlijk betrokken te raken bij een waardenconflict”, vertelt ze. In het hbo krijgen studenten vooral aangeleerd hoe over waardenconflicten na te denken. “Ze leren dan om vanuit verschillende theorieën naar een waardenconflict te kijken en daarover te redeneren, maar meestal vanachter een laptop op een tafeltje, bij wijze van spreken.”
In die cognitieve benadering mist aandacht voor emoties en gevoelens. De realiteit is immers meer dan cognitie, benadrukt Den Heijer. “In de praktijk zie je dat mensen vaak achteraf zeggen: ‘Ik had toch een andere beslissing moeten nemen’. Of ze hebben wel naar hun onderbuikgevoel geluisterd, maar weten eigenlijk niet waarom ze dat hebben gevolgd.” Wil men studenten daarin beter maken, dan zijn affectieve in plaats van cognitieve leerervaringen nodig: niet alleen denken, maar ook voelen.
Gevoel is een vergeten kind
Affectieve leerervaringen zijn een vergeten kindje in het hbo, weet Den Heijer. Velen weten dat er hierbij een cognitief, een psychomotorisch en een affectief domein is, maar de nadruk ligt op het cognitieve aspect. “Niemand heeft een eenduidige definitie van dat affectieve domein. Daardoor blijft het vaag en onaangeraakt in onderwijs en onderzoek.” Men is dan wel overtuigd van het belang van gevoelens, maar men praat alleen óver gevoelens en niet vanuit gevoelens. Affectieve leerervaringen bieden de mogelijkheid daarin meer balans aan te brengen.
Het hbo is daarbij een goede plaats voor affectieve leerervaringen. Dit is niet alleen omdat het werkveld behoefte heeft aan professionals die normatieve afwegingen kunnen maken, maar ook omdat de benadering niet geheel nieuw is voor het hoger beroepsonderwijs. “In het hbo bieden we leerervaringen competentiegericht aan. Als docenten zijn we ons echter vaak niet bewust van het feit dat zo’n leerervaring niet alleen een cognitieve component heeft, maar ook affectief is”, vertelt Den Heijer.
“Zie het als een dans waarbij soms het cognitieve en soms het affectieve dominant is. Ze kunnen echter niet zonder elkaar. In het affectieve domein heb je bijvoorbeeld wel interpretatie van je gevoel nodig, wat om cognitie vraagt. Aan de andere kant hebben we het vaak over reflectie als iets dat cognitief is. Daaraan gaat echter pre-reflectie vooraf, waarbij men zich juist bewust wordt van zoiets als een onderbuikgevoel.” Leerervaringen zijn dus nooit strikt cognitief of strikt affectief, aldus Den Heijer.
Docenten en studenten als mensen naast elkaar
Praten over gevoel en kwetsbaar durven zijn: affectieve leerervaringen vragen om docenten die daarmee weg weten. De docent is de belangrijkste schakel, benadrukt Den Heijer. “Ze moeten niet alleen beséffen dat iets ook affectief is, docenten moeten zoiets eerst zelf doorleefd hebben.” Dat is spannend. Vraagt ze tijdens workshops of docenten weten wat het inhoudt om ‘in het moment te zijn’, dan antwoorden de meesten bevestigend. “Op het moment dat je ze dat echter laat ervaren, komt er heel veel weerstand, want dan blijkt dat ze eigenlijk helemaal niet zo goed weten waarover je het over hebt.”
Die weerstand tegen het eigen leerproces is begrijpelijk, vindt de promovenda. “Docenten zijn gewend om zelf op de stoel te zitten waarop ik dan even zit. Het is echter belangrijk om docenten eerst zelf te laten ervaren hoe het is als iemand een affectieve leerruimte creëert en daarin als het ware voorgaat. Dat is immers de rol die zijzelf moeten innemen als zij tijdens affectieve leerervaringen voor de klas staan.”
De wekelijkse nieuwsbrief is nog korte tijd gratis te ontvangen. De voorwaarden vindt u hier.
Een docent moet dus tijdens een affectieve leerervaring ook zelf vanuit gevoel en kwetsbaarheid kunnen opereren. ‘Aanwezig zijn als subject’, noemt Den Heijer dat. Daarmee bedoelt ze dat de rollen van docent en student verwateren en beiden zich vooral als mens met hun eigen emoties en gevoelens tot elkaar verhouden.
“We worden dan een soort co-learners van elkaar. Het is echter wel belangrijk dat een docent eraan toe is, weet hoe zoiets gaat en ook weet hoe zoiets echt ten dienste van het leerproces van de student kan worden ingezet. Dat is immers altijd het doel, dus ook zo’n affectieve leerervaring moet daarop gericht zijn.”
‘Niet kwetsbaar zijn’, luidt de norm
Een situatie waarin de docent en de student beiden als subjecten aanwezig zijn en zo gevoelens met elkaar uitwisselen, noemt Den Heijer een ‘inter-affectieve leerervaring’. Dat woord had nog geen plaats in het onderwijs en de onderwijskunde, die sowieso een groot gebrek aan affectieve taal kennen. Zulke taal moet dus worden ontwikkeld, blijkt uit haar onderzoek.
“Het is ten eerste al spannend om over gevoel te praten en als de taal daarvoor dan ook nog eens ontbreekt, wordt het nog moeilijker. De ontwikkeling van affectieve taal is dus heel belangrijk. Als je iemand hoort praten over angst en daarvan een omschrijving krijgt, kun je daardoor misschien ineens naam geven aan iets dat je zelf ook voelt. Affectieve taal is nodig om je onderbuikgevoel te kunnen interpreteren.”
Een andere belangrijke factor is de ‘affectieve groepsnorm’. “We hebben zowel in de docentenkamer als in het klaslokaal een affectieve groepsnorm”, legt Den Heijer uit. “In de regel luidt die norm: ‘niet kwetsbaar zijn’. Voor docenten is het al spannend om zich kwetsbaar op te stellen terwijl ze voor de klas staan en zo’n affectieve groepsnorm maakt dat alleen maar moeilijker. Willen we meer ruimte maken voor affectieve leerervaringen, dan moeten we ook aandacht besteden aan zo’n gezamenlijke norm.”
Minder burn-outs, meer praktische wijsheid studenten
Zelf hoopt Den Heijer dat het vanuit gevoel leren omgaan met waardenconflicten toekomstige professionals helpt om niet vast te lopen in hun werk. “Ik hoop dat ze niet denken: ‘Goh, wat fijn dat een werkgever mij wil hebben’, maar dat ze een plek vinden die aansluit bij hun waarden en hen tot hun recht laat komen. Ik geloof dat zoiets op de lange termijn veel burn-outs gaat voorkomen, omdat je dan gewoon meer vanuit jezelf kunt doen.”
Daarnaast komt deze filosofie de praktische wijsheid van hbo-studenten ten goede, is de overtuiging van Den Heijer. “Als we hen nu laten reflecteren, is dat veelal achteraf, terug in de tijd. Daarmee vergeten we hen te laten reflecteren in het moment zelf. Leren we hun dat wel, dan zal de kwaliteit van hun handelen in het moment toenemen.”
De praktische wijsheid van hbo-studenten is al iets unieks, benadrukt ze. “Zo kunnen ze complexe problemen in de praktijk aanpakken. Daarvoor krijgen ze nog meer gereedschap als wij aan hen affectieve leerervaringen gaan aanbieden.”
Dit zijn de reeds gepubliceerde artikelen van Pamela den Heijer over dit onderwerp:
- Den Heijer, P., Zondervan, T., & Voogt, J. (2022). Shifting higher vocational education teachers’ response toward inward affective involvement in ethical dilemmas: Perspectives on the design of affective learning experiences to inform students’ attitude toward an ethical dilemma. EDeR – Educational Design Research,6(2), 1-40. https://doi.org/10.15460/eder.6.3.1660
- Den Heijer, P., Zondervan, T., van Kan, C., & Voogt, J. (2022). Towards preparing teachers for guiding inter‐affective learning experiences in a higher vocational education curriculum. The Curriculum Journal, 00, 1-18. https://doi.org/10.1002/curj.183
- Den Heijer, P., Zondervan, T., & Voogt, J. (2023). Preparing VET students for affective involvement in a value conflict: Practicing affective perceptual awareness. Community College Journal of Research and Practice, 1-15. https://doi.org/10.1080/10668926.2023.2189176
