‘Zonder vakgebied voor verpleegkundige ethiek loopt de zorg mank’
Op 14 en 15 juli jongstleden organiseerde het wetenschappelijke tijdschrift Nursing Ethics in Genua haar 23einternationale conferentie in dertig jaar. Het blad groeide in die dertig jaar uit van een forum voor de Engelssprekende wereld tot een wereldwijde gemeenschap, van vier nummers naar acht nummers per jaar. Dit jaar vierde Nursing Ethics haar hoogste impact-factor tot nu toe (4,2) waarmee ze tot de top vijf van gerenommeerde tijdschriften op het gebied van de verpleegkunde en de bio-ethiek behoort.
Onder de tweehonderd deelnemers aan de conferentie was ik de enige Nederlander. Nu werden eerdere conferenties ook door andere Nederlanders bezocht en publiceren Nederlandse onderzoekers van tijd tot tijd in het genoemde blad. Toch gaf het te denken. Is er reden tot zorg over de staat van de verpleegkundige beroepsethiek in Nederland, met name als discipline, als vakgebied? Ik denk het wel.
Geen systematische aandacht voor verpleegkundige ethiek
In tegenstelling tot verschillende veel andere landen die op de conferentie vertegenwoordigd waren kent Nederland geen onderzoekscentrum, tijdschrift, conferenties, hoogleraar, lector, onderzoeksprogramma of onderzoeksubsidies voor verpleegkundige ethiek. In de afgelopen tien jaar verschenen geen proefschriften, geen opleiding, geen opleidingsprofiel, geen vereniging, netwerk of platform, geen instellingsgebonden commissies of functionarissen.
Natuurlijk zijn er verpleegkundigen die studeren op ethiek in de zorg en ethiek van de zorg. Daarnaast zijn er zijn verpleegkundigen die in de praktijk zorgethiek en moreel beraad beoefenen. Af en toe promoveert zelfs iemand op dit onderwerp. Bovendien zijn docenten op verpleegkundige beroepsopleidingen actief en schrijft deze en gene soms een leerboek ‘Ethiek voor verpleegkundigen’. Het landschap is echter versnipperd.
De wekelijkse nieuwsbrief is nog korte tijd gratis te ontvangen. De voorwaarden vindt u hier.
Als het vakgebied van de verpleegkundige beroepsethiek in Nederland al expliciet wordt beoefend, lijkt zij veelal in te gaan op generiekere disciplines van ethiekbeoefening en professionalisering in de gezondheidszorg. Zorgethiek is nog geen verpleegethiek, moreel beraad is nog geen verpleegkundig-ethische bezinning en besluitvorming, ethiek van de interdisciplinaire zorgverlening is nog geen verpleegkundige beroepsethiek en professionele vorming is geen vorming in verpleegkundige beroepsmoraal.
Kortom, systematische aandacht voor het specifieke perspectief van verpleegkundigen op de ethiek van hun eigen vakgebied zie ik wel in het buitenland. In Nederland is verpleegkundige beroepsethiek echter geen op zichzelf staande discipline.
Verpleegkundigen hebben eigen beroepsmoraal
Is dat erg? Ik denk het wel, zeg ik opnieuw. Er gaat immers iets verloren. Denk om te beginnen aan situaties waarin verpleegkundigen vooral onafhankelijk of zelfstandig werken, of situaties waarin zij (bijvoorbeeld als wijkverpleegkundige) de leiding hebben over een team. Hoewel zij zonder meer met veel andere beroepsgroepen samenwerken, zullen zij hun eigen verpleegkundige beslissingen moeten nemen, opvattingen moeten verhelderen en attitudes moeten cultiveren.
Verpleegkundigen moeten hun eigen verantwoordelijkheid en bevoegdheid dragen, hun eigen expertise ontwikkelen en toepassen, hun eigen gezondheidsrechtelijke en functionele positie hebben, hun eigen professionele visie hebben op de benodigde zorg, en zullen vooral in hun eigen praktijksituaties met hun eigen verpleegkundige casuïstiek te maken hebben. Kortom, verpleegkundigen zullen de morele aspecten van hun dagelijks werk doorgaans vanuit hun eigen verpleegkundige beroepsmoraal moeten kunnen benaderen.
Uitval, werkdruk en verpleegkundige ethiek
Denk vervolgens aan situaties waarin verpleegkundigen vooral onderdeel zijn van een multidisciplinair team. Zij vormen ook daarin geen uitwisselbaar radertje in de machinerie van de generieke gezondheidszorg, maar een beroepsgroep met een eigen specifieke bijdrage. Ook zo bezien wordt duidelijk dat zij niet alleen over afstemming en samenwerking met de andere beroepsgroepen en de gezamenlijk geleverde zorg meepraten. Zij zullen tevens onder elkaar en voor zichzelf nadenken over en werken vanuit hun eigen verantwoordelijkheid, expertise, positie, onderwerpen en perspectieven. Zij doen dat vanuit een eigen grondslag van hun vak, een eigen kader van standaarden en een eigen maatschappelijke waarde.
Zo bezien heeft het vakgebied van de verpleegkundige beroepsethiek alles te maken met morele bezinning op en vanuit de verpleegkundige beroepsidentiteit. Nu heeft het verpleegkundige beroep te kampen met relatief veel overbelasting en uitstroom. Dat komt door personeelsgebrek en werkdruk, is de gemakkelijk aangewezen oorzaak. Er is echter een onderliggend probleem bij die overbelasting en uitstroom: als generiek radertje in de machinerie ervaren verpleegkundigen te weinig ruimte om hun werk te doen overeenkomstig hun eigen beroepsidentiteit en beroepsmoraal.
Om een anekdote aan te halen van een verpleegkundige in een ethische commissie: “We kunnen niet meer doen wat we beloofd hebben”.
Sterk beroep vraagt sterke beroepsethiek
Ondanks het grote maatschappelijke belang van dit onderwerp wordt het nauwelijks onderzocht. Terecht stelde Bianca Buurman, voorzitter van landelijke beroepsvereniging Verpleegkundigen en Verzorgenden Nederland, dat een sterk beroep een sterke beroepsethiek vraagt. Een goede aanleiding is de komst van het nieuwe opleidingsprofiel BN2030 en afstemming over het ethiekonderwijs van de ethiekdocenten van beroepsopleidingen. Relevante lectoraten en practoraten kunnen bij subsidieverstrekkers zoals Regieorgaan SIA en ZonMw aandringen op onderzoeksgroepen en studies die verpleegkundige beroepsethiek als discipline mogelijk maken.
Niet in de laatste plaats hoop ik dat de internationale conferentie van het tijdschrift Nursing Ethics over een aantal jaar aan een van de Nederlandse universiteiten of hogescholen gehouden kan worden.
Dr. Bart Cusveller is lector Zorg en Zingeving bij Hogeschool Viaa.
