Verduidelijking definitie ‘kritisch denken’ bevordert verwerking ervan in onderwijs
Het hoger beroepsonderwijs moet studenten afleveren die kritisch kunnen denken. Doelen voor kritisch denken in het hbo moeten een beroeps-specifieke invulling krijgen om op zinvolle wijze bij te dragen aan de beroepsbekwaamheid.
Kritisch denkenvaardigheden zijn niet alleen belangrijk voor maatschappelijk functioneren, maar versterken evenzeer de kwaliteit van beroepsproducten die hbo-professionals afleveren. Denk aan een journalist die de waarde van bronnen afweegt, een verpleegkundige die beslist of een set vage symptomen wel of niet duidt op een afwijking in het herstelproces van een patiënt, een veiligheidsadviseur die de consequenties van een noodverordening overziet en de burgemeester adviseert, of een programmeur die beslist of een bepaald algoritme bepaalde groepen disproportioneel bevoordeelt.
Kritisch denken is een containerbegrip
Kritisch denken is echter conceptueel diffuus. Het is een containerbegrip waarvoor veel verschillende definities in omloop zijn. Het is dan ook niet vreemd dat zelfs binnen een beroepsopleiding heel verschillende opvattingen kunnen bestaan over de gewenste nadruk. Voor docenten en curriculumcommissies in het hbo is het daarom vaak onduidelijk welke doelen voor kritisch denken ze in hun opleiding moeten nagestreven.
De wekelijkse nieuwsbrief is nog korte tijd gratis te ontvangen. De voorwaarden vindt u hier.
Zo kan het binnen een opleiding bestaan dat de één de nadruk wil leggen op goed redeneren (in het voorbeeld van de informatica-opleiding kan het dan gaan om het maken van een geldige analyse van de argumenten en effecten bij verschillende algoritmes) terwijl de ander regulatie van het eigen denken het belangrijkst vindt (überhaupt signaleren dat er bias is op basis van algoritmekeuze). Een derde kan zelfs vinden dat iets pas als ‘kritish denken’ geldt als er een maatschappelijke verandering wordt nagestreefd – bijvoorbeeld als een programmeur kiest voor algoritmes die achtergestelde groepen meer kansen geven.
Toolbox voor kritisch denken
Wie toch heldere doelen voor kritisch denken weet te stellen, stuit vervolgens op de uitdaging een effectief lesprogramma te optuigen. Heldere doelen stellen helpt natuurlijk al enorm bij het realiseren van een goed opgebouwd en doordacht curriculum – maar waarom zien we bijvoorbeeld in het afstuderen niet goed terug wat eerder geleerd is aan kritische denkvaardigheden? Hoe laat ik mijn studenten op een effectieve manier oefenen met kritisch denken?
De Toolbox Kritisch Denken in de Beroepsopleiding, ontwikkeld bij Avans Hogeschool door het lectoraat Brein en Leren, biedt antwoorden op beide vragen. De Toolbox helpt in drie stappen bij het stellen van opleidingsdoelen. Eerste wordt de Toolbox-gebruiker meegenomen in verschillende theoretische perspectieven op kritisch denken. Het gaat hierbij om de volgende vier conceptualiseringen: 1) de wil om het denken te reguleren en de wil om tot het beste oordeel te komen (Stanovich et al., 2017; zie ook hier voor uitleg over gereguleerd denken); 2) het vermogen om over te gaan tot dit gereguleerde denken (Stanovich et al., 2017); 3) declaratieve en procedurele kennis van kritisch denken, van het vakgebied en vaardigheden zoals evalueren, argumenteren en analyseren (Facione, 1990); 4) het bekritiseren en proberen te veranderen van maatschappelijke constructies (Rombout et al., 2018; Van Stekelenburg et al., 2020; zie ook dit artikel voor een recent voorbeeld.
Conceptualisering 1 en 2 passen bij het eerdere voorbeeld van de programmeur die het eigen denken reguleert en signaleert dat er bias is. Conceptualisering 3 past bij de programmeur die een geldige analyse van de argumenten bij verschillende algoritmes kan uitvoeren. Conceptualisering 4 past bij de programmeur die kiest voor algoritmes die achtergestelde groepen bevoordelen.
Richtlijnen voor bouwen lesprogramma
Ten tweede helpt de Toolbox de hbo-docent om leerdoelen voor kritisch denken te koppelen aan beroepscompetenties. Die beroepscompetenties kunnen zijn vastgelegd in een (landelijk) competentieprofiel, een Body of Knowledge and Skills, of in de vorm van beroepsprestaties. Als laatste biedt de Toolbox een procedure om het besluitvormingsproces binnen het opleidingsteam – bij uiteenlopende opvattingen van doelen voor kritisch denken – te stroomlijnen.
Reageren op dit stuk middels een ingezonden bijdrage? Neem contact op met de redactie via redactie@scienceguide.nl.
Met betrekking tot het bouwen van een lesprogramma biedt de Toolbox evidence-based richtlijnen voor de structuur van het curriculum, instructievormen en domeinspecificiteit (Abrami et al., 2015; Ennis, 1989), en overdracht (Van Peppen et al., 2018). De Toolbox komt hiermee tegemoet aan de twee door Elen et al. (2019) gestelde voorwaarden voor een goed curriculum voor kritisch denken, namelijk congruentie en continuïteit. Congruentie wil zeggen dat alle onderwijsactiviteiten zijn opgelijnd met de doelen. Continuïteit wil zeggen dat de ontwikkeling van kritisch denken voortdurende oefening, bekrachtiging en ondersteuning vergt tijdens de opleiding. (Zie ook de verantwoording bij de Toolbox.)
Samen met docenten ontwikkeld
De Toolbox voor Kritisch Denken in de Beroepsopleiding helpt docenten om kritisch denken te benaderen als een integraal onderdeel van de beroepsbekwaamheid en biedt daarmee de kans om kritisch denken structureel in het curriculum te verweven. Dat is nodig om professionals af te leveren die hun geleerde kritische denkvaardigheden ook daadwerkelijk toepassen in hun professionele handelen. De praktische evidence-informed handvatten in de Toolbox helpen docenten bij onderwijsontwerp.
De stappen in de Toolbox zijn met gebruikers in een systematisch iteratief proces getest. De totstandkoming gebeurde samen met docenten in het creatieve domein, maar is ook voor andere vakdomeinen geschikt.
Referenties
- Abrami, P. C., Bernard, R. M., Borokhovski, E., Waddington, D. I., Wade, C. A., & Persson, T. (2015). Strategies for teaching students to think critically: A meta-analysis. Review of Educational Research, 85 (2), 275-314.
- Elen, J., Jiang, L., Huyghe, S., Evers, M., Verburgh, A., Palaigeorgiou, G. (2019). Promoting Critical Thinking in European Higher Education Institutions: towards an educational protocol. C. Dominguez & R. Payan-Carreira (Eds.). Vila Real: UTAD.
- Ennis, R. H. (1989). Critical thinking and subject specificity: Clarification and needed research. Educational Researcher, 18 (3), 4-10.
- Facione, P. (1990). Critical thinking: A statement of expert consensus for purposes of educational assessment and instruction (The Delphi Report).
- Rombout, F., Schuitema, J., & Volman, M. (2018). Hoe kan waardegeladen kritisch denken worden onderwezen in filosofische gesprekken? Algemeen Nederlands Tijdschrift voor Wijsbegeerte, 110 (1), 45-66.
- Stanovich, K. E., West, R. F., & Toplak, M. E. (2017). The rationality quotient. Cambridge, MA: MIT Press.
- Van Peppen, L. M., Verkoeijen, P. P., Heijltjes, A. E., Janssen, E. M., Koopmans, D., & Van Gog, T. (2018, November). Effects of self-explaining on learning and transfer of critical thinking skills. In Frontiers in education (Vol. 3, p. 100). Frontiers.
